Antas-dolmenes da Terra de Ordes e Barcala Xallas

INTRODUCIÓN XERAL

Desde o punto de vista xeográfico a Terra de Ordes corresponde a un conxunto de terras amesetasa ou penechairas polas que discorren os principais debeores que, pola dereita, verquen as súas augas no río Tambre. Por iso históricamente se identifica esta terra coa casa dos Trastamara, denominación que segundo algúns, facía referencia ao emprazamento con respecto ao curso deste río.

É terra de paso do Camiño Inglés ou de Faro e corresponde cos concellos de Cerceda, Ordes, Trazo, Val do Dubra, Tordoia, Mesía e Oroso.

A Terra de Barcala-Xallas, por outra parte, configúrase ao redor dos afluentes do río Tambre que conforman pequenos vales, dos que o máis importante é o da Barcala. Ao norte linda co Alto Val do Xallas que percorre as altas terras chairas de Santa Comba. Desta comarca son precisamente Santa Comba, Negreira e A Baña.

Nestas comarcas tamén abondan os contos lexendarios de mouros, encantamentos e asolagamentos de cidades tan misteriosas como prodixiosas.

No que atinxe ao horizonte tumular, existen inunmerables necrópoles megalíticas espalladas por ambas as dúas comarcas: aínda que o número de cámaras non é moi grande en relación co de outras comarcas galegas, sí é de extraordinaria importancia de cara a un mellor coñecemento do megalitismo galego.

ANTA-DOLMEN DE CABALEIROS OU CASA DA MOURA. Tordoia

Para chegar. Desde A Silva, hai que coller a estrada que leva a Ordes e, no lugar da Tablilla, aos catro quilómetros, debemos xirar cara a Pontepedra, capital municipal do concello de Tordoia. Aos sete qms, aproximadamente, atópase a anta á beira da estrada, ben sinalizada con carteis da Deputación da Coruña, propietaria deste singular monumento. 

Atópase nun excelente estado de conservación e aínda hoxe en día pódese contemplar un bo resto da mámoa na que se acocha. Tamén dicir que hai poucos anos taláronse os piñeiros que non facian máis que estragar os restos do túmulo.

Segundo contan as verdadeiras crónicas veciñais foi unha moura, que levou a pedra cobertora na cachola voando mentres tecía, unha das responsables da súa construcción.

Fotografías realizadas por Ramón Boga, 1993.

Pertence ao tipo de antas de cámara poligonal e é posible que o corredor sexa  desenvolvido. A cámara acada os tres métros e dez centímetros no eixo maior e unha altura máxima dun metro e setenta centímetros. A estrada que pasa ao seu carón, estragou boa parte da mámoa.

ANTA-DOLMEN DE CASTENDA. Tordoia

Hai uns anos, mentres lía o xornal, unha noticia chamou inmediatamente a miña atención. O xornal era La Voz de Galicia e a noticia, resumida, viña a contar o que segue: recentemente -dicía- atopouse un novo dolmen no Concello de Tordoia. O dono do terreno non sabía que as grandes pedras que se amoreaban nas súas fincas formaban parte dunha anta, semellante á moi coñecida e próxima de Cabaleiros. Comezouse a decatar diso e a atar cabos a raíz das novas de declaración de BIC da anta de Cabaleiros e tamén a raíz dos traballos de desbroce e tala de piñeiros que se estaban a realizar alí. Deste xeito o home (cuxo nome é José Suárez) amosoulle as pedras a un arqueólogo: éste confirmou que efectivamente se trataba dun monumento megalítico e que ademais só lle faltaba a pedra cobertora, conservando todas as demais pedras da estrutura arquitectónica. Efectivamente, segundo  Suárez, a pedra cobertora fora reutilizada na década de 1970 para construir unha ponte.

A noticia proseguía clarexando que o Alcalde prometera restaurar a anta e volver a colocar a tampa no seu lugar orixinal.

Desde entón aínda non tiven a oportunidade de visitar esta nova anta, pero para que vos decatedes da súa importancia, amósovos a fotografía que procede do mesmo xornal.

MÁMOA DE RECHABA, Andoio. Tordoia

A mámoa foi destruída na súa totalidade e destaca polo enxobal exhumado: unha maza bitroncocónica con perforación central, dous ciceis, un sacho de sección aplanada e rectangular, unha aixola e tres machadas de sección subrectangular, así como un curioso disco. 

Este depósito permitiu definin o que se vén dando en denominar "horizonte de Rechaba". 

Disco de Rechaba, segundo debuxo de Ramón Boga.

CISTA DE FARIÑAS. Santa Comba

Atopouse no lugar de Fariñas, pertencente ao concello de Santa Comba, preto do Castro de Fariñas.

Na cista exhumouse un puñal de espigo esnaquizado en tres anacos que mide ao redor de 358 mm de lonxitude. Atópase exposto no Museu Arqueolóxico de San Antón da Coruña. 

 
Debuxo do puñal de espigo segundo versión de Ramón Boga.

ANTA-DOLMEN DE ESPIÑAREDO. Monte Corzán, Negreira

Para chegar. Pola estrada de Negreira en dirección a Urdilde e Outes, debemos coller o desvío á esquerda que, aos sete quilómetros, debuxa un cruzamento que indica "Xallas". A algo máis dun quilómetros, viraremos á esquerda ata chegar a Pedralonga. A anta atópase a un quilómetro seguindo unha pista á esquerda.

Debuxo da Anta de Espiñaredo segundo Ramón Boga.

Emprázase no Monte Corzán -monte sagrado, segundo dicires de Manuel Murguía- no Concello de Negreira. Murguía describe na súa Historia de Galicia unha anta formada por oito grandes esteos que posuían gravuras  pola parte interna. 

 

Gravados nun esteo da Anta de Espiñaredo.

Hoxe en día permanecen ergueitos dous esteos dos que un deles amosa decoración de liñas serpentiformes e un motivo que probablemente sexa un puñal. 

ANTA-DOLMEN DE AIAZO. Frades

Os esteos do que fora unha gran anta atópanse á beira dunha pista feita para a concentración parcelaria nestas terras. Ao desmontar os terreos, desmontouse tamén esta que podería ser unha das grandes antas da terra galega.

Segundo meu amigo Manolo Pazos, de Oroso, incansable defensor do patrimonio nestas terras, tamén se coñecía co nome de Peneda de Guntín. 

A brutal insensibilidade cara á conservación do noso patrimonio posibilitou que no ano 1995 os obreiros das obras da Concentración parcelaria destruisen a mámoa. Así, hoxe en día podemos ver tiradas no arredor, á beira da pista, seis enormes esteos dos que o máis grande acada unha lonxitude de máis de catro metros. 

Fotografías realizadas no ano 1997 por Ramón Boga Moscoso

Anta-dolmen de Pena Branca. Serra Faladoira.

ANTA-DOLMEN DE PENA BRANCA. Serra Faladoira.

Para chegar. Seguindo pola estrada que leva a Mañón e ao Barqueiro, debemos chegar ao Alto do Monteirón, a poucos qms do Barqueiro, despois de pasar Mañón. Hai que seguir pola estrada da esquerda que leva ao alto da serra e, ao deixar atrás o desvío cara á aldea de Pena Branca, seguiremos subindo ata que, pouco antes de chegar ao abandonado caserío de Morín, hai unha pista de terra á dereita que discorre ata unha basa e un fuste de cruceiro (falta a cruz) ao pé da espectacular formación rochosa de Pena Branca. Desde aí, hai que seguir o carreiro paralelo á devandita formación ata que, despois de camiñar cerca dun qm, chegaremos a necrópole formada por varias mámoas ben sinalizadas. 

Debo dicir que esta descrición para chegar é dos anos noventa; hoxe posiblemente as pistas feitas para a ubicación do parque eólico leven a algún erro.

Fotografía de Federico Maciñeira en Pena Branca.

Aínda que tal como e a vemos non é posible reconstruir a planta  (segundo Maciñeira era hexagonal) non hai razóns para deducir que non fose das do tipo poligonal tendente ao círculo. Tampouco hai vestixios do corredor e conserva cinco esteos dos que só dous parecen permanecer in situ , enfrontados e sen cobertora. 

Fotografía da Pena Blanca no ano 1994, por Ramón Boga.

O esteo máis grande da cámara mide dous metros e vintedous centímetros de altura, un metro e sesenta cms de ancho e 23 cms de grosor. O máis pequeno vai desde o metro e setenta cms de altura, un metro e setenta cms de ancho ata os vinte cms de grosor. As medidas da cámara no senso do eixo maior son de dous metros con cincoenta cms. 

Fotografía da Pena Blanca no ano 1994, por Ramón Boga.

Ao redor da cámara hai espalladas numerosas pedras miúdas que, posiblemente, forman parte da estrutura tumular, atendendo á tipoloxía típica da bisbarra megalítica. 

Fotografía da Pena Blanca no ano 1994, por Ramón Boga.

A Anta de Pena Branca forma parte dunha necrópole de seis mámoas que se atopaban (nos anos noventa do século XX) ben sinalizadas por mor da construción do devandito parque eólico. Unha das mámoas máis cercana contén varios esteos da cámara.

Na zona abondan as lendas sobre as "covas de mouros" e dos "fornos dos mouros". Unha cume próxima chámase "Pena da Moura" e unha penechaira, tamén moi cercana, coñécese polo nome de "Chan do Tesouro".

 

Fotografía da Pena Blanca no ano 1994, por Ramón Boga.

Un veciño vaqueiro dos contornos que parou pacienzuco a departir conmigo, contoume qun conto "verdadeiro": no tempo dos mouros, un deles estableceuse definitivamente  na zona e, aínda hai poucos anos, nun lugar moi pretiño (Caserío de Morín), unha familia tivo unha filla negra, apodíctica conclusión da mistura con nós dos "mouros" que non se foron. Tamén aludiu o meu contertulio ocasional a que a desaparición da cruz do cruceiro, do que só permanece en pé o pequeno fuste, "é un suceso moi misterioso..." Diante da miña insistencia para que me explicase esa aseveración, o paisano optou polo silenzo e a súa expresión denotaba que estaba diante dun auténtico ignorante.

OUTRAS ANTAS-DOLMENES da necrópole de Pena Branca:

Fotografía no ano 1994, por Ramón Boga.

Fotografía no ano 1994, por Ramón Boga.

Fotografía no ano 1994, por Ramón Boga.

Debuxo de Ramón Boga Moscoso

Pedrafitas-menires de A Goia e A Veiga. Guntín de Pallares.

PEDRAFITA-MENHIRES DE A GOIA E A VEIGA. Guntín de Pallares, Lugo.

Atópanse no Monte Barreiros, dacabalo das parroquias de Entrambasaugas, Paradela e Vilameá, das que é o marco separador.

PEDRAFITA-MENHIR DE A GOIA

Para chegar. Atópanse nunha paraxe montesía paralela á estrada de Lugo a Santiago, pouco antes de chegar a Guntín. Debemos coller un camiño forestal que está en fronte do desvío que sinala Lousada. A uns trescentos metros, xa poderemos ver o cortalumes á dereita. A uns vinte metros eríxese a pedrafita.

Pedrafita de A Goia. 1993. Por Ramón Boga

Trátase dunha pedra moi tosca que mide un metro e cincuenta centímetros de altura. Posúe forma de trapecio irregular na base cunha aresta, ao oeste, que mide sesenta centímetros. A parte que mira ao leste está completamente pulida e, na parte baixa da esquerda, debúxase unha cazoliña de catro cms de diámetro. Vázquez Seixas, que a deu a coñecer, falaba de catro cazoliñas situadas  un pouco máis enriba, distribuidas de xeito romboidal. Tamén conta que trátase dunha distribución semellante á da Pena Lousada, ubicada a uns dous quilómetros ao oeste do menir.

Pedrafita de A Goia. 1993. Por Ramón Boga

A pedrafita da Goia está enclavada no medio dunha necrópole que estaba constituída por máis de dezaseis mámoas. A profusa vexetación só me permitiu albiscar unha mámoa situada a uns trescentos metros da pedrafita, no medio dun monte de piñeiros ben delimitado. O diámetro desta mámoa acada os trinta metros.

Pedrafita de A Goia. 1993. Por Ramón Boga

Cando visiteu esta necrópole, aló polo ano 1993, non fun quen de atopar a outra pedrafita estudada por Vázquez Seixas e que él situaba no lado contrario da pedrafita da Goia: no seu plano, a necrópole megalítica está limitada por estes dous menires, cumplindo unha das regularidades propias para as pedrafitas: situadas case sempre nos cambios de vertente, como fitos anunciadores da necrópole, avisando da presenza do lugar sagrado.

Debuxo de Ramón Boga Moscoso

PEDRAFITA-MENHIR DE A VEIGA

Como dicía, eu non fun quen de atopar esta posible pedrafita, polo que decidín que fora destruida. Nada máis lonxe da realidade: o investigador pedrafiteiro Alberte Alonso dou con ela e a fotografía que amoso foi feita por él.

Pedrafita da Veiga.
Fotografía realizada por Alberte Alonso Fernández.

Está situada a uns setecentos ms da anterior, con dirección ao leste. Trátase dunha pedrafita de granito fincada na terra que sobresae un metro e cincuenta e tres cms, posúe corenta cms de ancho na base e uns vinte cms de espesor. A forma é tosca e case sen ningún pulido.

Nas caras do leste e do oeste posúe gravados cruciformes de dezaseis cms de alto.