miércoles, 28 de febrero de 2024

ANTA-DOLMEN DE REBORDECHÁN. San Bernabé da Graña, Covelo.

ANTA-DOLMEN DE REBORDECHÁN. San Bernabé da Graña, Covelo.

"Quod aliquod creatum sit determinate causa efficiens non potest demostrari vel probari, sed solum per experientiam patet hoc, scilicet quod ad eius praesentiam sequitur effectus, et ad ajus absentiam non."

Guillermo de Ockam.



Anta-dolmen de Rebordechán. Versión
de Moncho Boga, 2024.

Hoxe vou escribir sobre unha anta que xa hai tempo atopei por eses mundos-universos virtuais, procelosos e inquedos, turbulentos ás veces, tempestuosos; nesas contornas onde atopas de todo e onde te mergullas sen enconmendarte a ninguén. Hoxe, efectivamente, vou iniciar unha pequena viaxe polo sur do sur de Galicia,  por esas terras altas, recias, casi fronteirizas, pero vagorosas, amenas, onde ás veces parece que o ceo se xunta coa terra e ás veces co mar Atlántico. Terras antiguas.

A verdade é que é unha anta moi fermosa e está nunha paraxe tamén moi fermosa, nas altas terras da Paradanta, na Serra do Suído. Unha serra cunha imaxe erosionada polo paso dos milenios, con moitas penechairas que chegan a acadar mais de 900 metros de altitude. Unha serra que abraza dúas provincias e onde as abas occidentais caen ou verquen cara ás Rías Baixas; onde as abas orientais caen case a chumbo cara a cunca do río Miño. Trátase dunha zona de media montaña cun desnivel máximo de 1151 metros, no Faro de Avión. Na serra nacen, ademais, os ríos Oitavén e Tea. Abrangue uns 200  quilómetros cadrados e forma parte da Lista de Lugares de Interese da Unión Europea.



Fotografía de Ricardo Rodríguez, 2021.

Unha paraxe máxica, sen dúbida, onde o lobo, a águia real, os bosques frondosos, o bosque baixo, ríos e regatos, chozos, foxos do lobo..., matizan e embelecen todo este horizonte natural e humano.

Lamentando non poder achegarme a través das miñas incursións megalíticas, non me queda outra que acudir a diversas páxinas e blogues  dos que vou tomando prestadas fotos e información. Lamentablemente tampouco coñezo mais bibliografía que a pouca que proporcionan as redes sociais. 



Fotografía extraída do blogue megaliticia.

A Anta de Rebordechán ou  Mámoa de Porto Real atópase ao bordo da estrada EP-5105 que comunica as parroquias de A Graña e Madeira. Esta estrada serpentea, sinuosa e esquiva, ondulada, pola esquerda do val do río Tea.

A parroquia de San Bernabé de A Graña é a mais alonxada da capital administrativa municipal deste concello do sur da provincia de Pontevedra. Atópase formando parte ou asentándose na Serra do Suído, un poderoso sistema montañoso que fai de fronteira entre as provincias de Pontevedra e  Ourense, como sinalaba antes. De Pontevedra son os concellos de A Lama, Fornelos de Montes e Covelo; de Ourense, Avión e Beariz. Tamén forma parte, Covelo, da histórica Comarca de Paradanta (con Arbo, Cañiza e Crecente), evocador topónimo que probablemente significa "Pedra da Anta" (a forma para-, derivada de Petram, que evoluciona a pedra e logo a para). 



Fotografía extraída do blogue galiciamaxica.

Segundo se pode apreciar nas fotografías, consérvanse uns bos restos da cámara (seis ortostatos) inseridos no pouquiño que debe quedar da estrutura tumular ou mámoa, apenas visible. Só fican varios esteos da cámara e dous do que puido ser o corredor. Polo tanto atrévome a deducir que estaríamos diante dunha anta adscrita ás de tipoloxía poligonal con corredor desenvolvido. 

Investigando por aquí e por alí, parece ser que aínda se están a conservar algúns vestixios dunha vía de comunicación, Camiño Real, coñecida  como "Verea", que atravesaba todo o Suído ata chegar a A Graña onde enlazaba con outras rotas cara a Castela. Aínda que descoñezo si está preto ou discorre polos arredores da anta, talvez o nome con que tamén é coñecida a saber, Mámoa de Porto Real, faga referencia precisamente ao paso dunha antiga e primixenia rota, un paso de montaña. Tanto "porto" como "real" aluden a camiños principais, a rotas de comunicación que afunden a súa orixe a na noite dos tempos.



Fotografía extraída do blogue galiciamaxica.

Segundo a páxina web do Concello de Covelo, existen na bisbarra varias necrópoles megalíticas, destacando a Mámoa de Salcedo formada por "lousas de pizarra asomando restos da cámara megalítica".

Pero non todo é bucólico para esta extraordinaria Serra: si non se pon remedio, nesta parte da Dorsal Galega, proxéctase ubicar ao redor de 20 parques eólicos... E eso a pesares de que na Serra do Suído atópanse unha serie de hábitats que son prioritarios debido a que están en perigo de extinción, de desaparición. Sospeitase que se estivo a dilatar a incorporación á Rede Natura para facilitar a construción deses megaropoxectos que ameazan con dinamitar, con destruir toda súa  riqueza histórico-artística, natural e etnográfica.

En fin, á espera de nova información e, sobre todo, de poder viaxar a estes, hoxe non tan recónditos, paraxes da nosa xeografía humana, física e imaxinaria, é hora rematar xa esta sucinta nova sobre a marabillosa anta-dolmen de Rebordechán.

Saúde e sorte!

En Sigrás, no profundo inverno de febreiro de 2024.


PARA SABER MOITÍSIMO MAIS:

https://concellodecovelo.es/?sec=26&parroquia=a_grana&lang=es

http://www.xoanarcodavella.com/

https://www.galiciamaxica.eu/galicia/dolmen-de-rebordechan/

https://megaliticia.blogspot.com/

https://www.elsaltodiario.com/medioambiente/serra-do-suido-catastrofe-ambiental-rede-natura

jueves, 22 de febrero de 2024

ANTA-DOLMEN DA MÁMOA DAS LAMEIRAS. San Pedro de Moreiras, Toén.



ANTA-DOLMEN DA MÁMOA  DAS LAMEIRAS. San Pedro de Moreiras, Toén.


"Lo que ha sido creido por todos siempre y en todas partes, tiene todas las posibilidades de ser falso". Paul Valery.



Anta-dolmen da Mámoa da Lameira
Debuxo de Ramón Boga, 2024.

Unha vez mais, outra vez, vou mergullarme polos recónditos vericuetos de internet. Páxinas, ventanas, hosts, programas, publicidade..., todo o que invita a non facer unha inmersión polas perigosas e traidoras ondas deste medio que amenaza con engullilo todo. Aínda así, e como un é terco e ademais agora mesmo non ten outro xeito de recabar mais información nin posibilidade de achegarse ás agarimosas terras de Toén, non  queda outra que navegar por estas infaustas redes virtuais. Non podo deixar de pensar con nostalxia a búsqueda de bibliografía nas bibliotecas e nos arquivos: hoxe suplimos todo cun pdf, case todo está en Internet...

E tamén unha vez mais, como case sempre, como todos os anos (excepto si chove, e aínda así...) o ano 2020 foi un ano de espeluznantes e voraces incendios forestais en Galicia. Pois ben, mirando por aquí e por alí, atopei unha información da Asociación Amigos do Patrimonio de Toén: "O 7 de agosto de 2020 un inmenso incendio devastaba os montes da parroquia de San Pedro de Moreiras, en Toén, deixando ao descuberto no monte comunal das Lameiras unha impresionante mámoa que había oculta no lugar". O lume estragou, sen ningún tipo de rubor, ao redor de duascentas vinte hectáreas de monte baixo e mixto. 



Anta-dolmen da Mámoa das Lameiras, coas pegadas
recentes do incendio forestal.
Fotografía Asociación Amigos do Patrimonio de Toén, 2020.

Así  contaban desde a Asociación Amigos do Patrimonio de Toén  os sucesos ígneos que asolaron a bisbarra no verán de 2020, feito desastroso para o territorio pero que deixou á vista unha enorme mámoa con restos da cámara megalítica no seu interior, no seu cumio, onde debía estar. Unha anta de considerable tamaño en irregular estado de conservación: aínda que a mámoa atópase en bastante bo estado, e aínda que o lume deixouna ao descuberto, as altas temperaturas que se acadaron  co incendio, posiblemente afectaran aos esteos que conforman a cámara, dunha ou doutra maneira.



Anta-dolmen da Mámoa das Lameiras, Toén
Fotografía Asociación Amigos do Patrimonio de Toén, 2020.


Grazas ás  pescudas e ao interese e amor polo noso patrimonio, Pablo e David Sabucedo xa intuiran a presenza dunha enorme mámoa cuberta de vexetación nos montes comunais de Lameiras. Froito da súa curiosidade e tesón, froito do seu interese pola arqueoloxía, polas cousas de antes e polo patrimonio do concello fundaron, cun grupo de amigos, a Asociación devandita (APTO). Foi así que, despois do escandaloso incendio, procederon a unha incursión no monte e comprobaron a existencia dun "monumento de enormes dimensións" corroborando as grandes proporcións da anta e da mámoa na que está inserida. O traballo destas persoas deu como inopinado e benvido froito unha enorme repercusión mediática e social: o interese dos medios de comunicación (Faro de Vigo, RTVG, Concello de Toén,  veciñanza...), o que animou o inicio dunha fructífera e apaixoada recompilación de todo tipo de información ao redor do patrimonio local.



Vista da mámoa das Lameiras.
Fotografía extraída do blogue Megaliticia, 2020.

A Anta da Mámoa das Lameiras sitúase nunha chaira das terrazas do Miño, case lindeira coa cunca do río Barbaña. Parece ser que son terreos de monte baixo, froito do abandono do mundo rural e do cambio de costumes. A mámoa, segundo a valoración do arqueólogo M. García Valdeiras amosa numerosas alteracións, sobre todo antrópicas, pero tamén debido ás árbores que foron medrando no seu interior e as evidencias de contínuos e reiterados saqueos, con restos das pedras da coiraza amoreadas sobre algunhas partes da mámoa. Dedúcese que posiblemente fose unha anta das do tipo poligonal con corredor de entrada, a teor dos restos arquitectónicos conservados. A mámoa mide 28 metros de diámetro e, como dicía, pódese contemplar un grande amoreamento de pedras da coiraza no lado do norte. O burato do saqueo, posiblemente reiterado no tempo, acada un metro de profundidade e aí aparece o que queda da estrutura arquitectónica conformada pola pedra da cabeceira, un esteo no lateral do norte, outro sobre o funil, que podería ser parte da pedra cobertora, así como outro esteo mais da cámara. Con respecto á coiraza é interesante a constatación de que está composta por numeros seixos (pedras de cuarzo) o que indicaría a necesidade ritual de ser vista a longa distancia, entre outras moitas posibles interpretacións. 



Anta-dolmen da Mámoa das Lameiras.
Fotografía, La Voz de Galicia, 2021.

Moi preto desta poderosa mámoa, coa súa potente coiraza, discorría un antigo camiño medieval, hoxe pista forestal, como adoita ser habitual e dicir, a construción de necrópoles megalíticas ao carón das antigas rutas de tránsito, como ven sendo recurrente na meirande parte das necrópoles megalíticas de Galicia.

En canto á toponimia tamén esta zona conta con topónimos vencellados dun ou doutro xeito a esta arquitectura monumental: o Regato da Vella, o regueiro de Batemaus, o Monte da Medoña, o Monte da Lagoa, o Marco de Penadanta, Refuxios dos Mouros, etc. Entre os montes de A Medoña e a Penadanta atópase o Outeiro Cebadoiro: neste monte, na noite de San Xoán, as menciñeiras da contorna reuníanse no seu cumio para facer lumeradas.

Para rematar, segundo Sabucedo, a mámoa aparece na documentación medieval no século XII onde se definen os límites do Couto Auriense que pasaban entre Lacuna e Morairas. 

Desde aquí, desde esta humilde tribuna, desde a calorciña do meu fogar no crúo inverno, non teño mais que felicitar á Asociación de Amigos do Patrimonio de Toén: o amor polo seu territorio serve de exemplo para outras moitas experiencias similares por todo o territorio galego. A defensa do seu patrimonio e tamén a defensa do patrimonio galego, do patrimonio de todos.


Saúde, sorte e ánimo!

En Sigrás, no inverno de febreiro, no mes onde se casan os paxariños, no mes das candeas.


PARA SABER MOITO MAIS:

David Sabucedo Cardero: "A Mámoa das Lameiras en Moreiras (Toén)". PDF.

https://toen.gal/es/asociacion-de-amigos-do-patrimonio-de-toen/

https://adpatrimoniotoen.com/a-mamoa-de-lameiras/

https://historiadegalicia.gal/2020/08/un-lume-forestal-estraga-e-deixa-a-vista-o-maior-dolmen-de-toen/

https://www.farodevigo.es/ourense/2020/08/11/dolmen-emergio-incendio-20160899.html

https://megaliticia.blogspot.com/2020/07/dolmen-da-medona-moreiras.html

https://www.farodevigo.es/ourense/2020/08/11/dolmen-emergio-incendio-20160899.html

https://historiadegalicia.gal/2020/08/un-lume-forestal-estraga-e-deixa-a-vista-o-maior-dolmen-de-toen/

https://www.lavozdegalicia.es/noticia/ourense/toen/2021/10/24/toen-senalizara-mamoa-moreiras-tumulos/00031635077696179776217.htm


viernes, 16 de febrero de 2024

ANTA-DOLMEN DA MOURA, Santa María de Madanela. Monterrei.

ANTA-DOLMEN DA MOURA, Santa María de Madanela. Monterrei.


"Qui bene latuit, bene vixit". Tristia, III, 4, 25. Ovidio.

Hoxe vou facer outra viaxe pola nosa Galiza megalítica, talvez un  dos lugares da Europa atlántica con mais densidade deste tipo de monumentos por quilómetro cadrado. Aínda que esto non é importante, posto que non sería nin é xusto xulgar pola cantidade... Pero desde logo o mapa do megalitismo galego cambiou sustancial e radicalmente desde a década dos oitenta do século pasado, no senso da cantidade precisamente.



Anta-dolmen ou Cista da Moura.
Debuxo de Moncho Boga, 2024.

Vai ser unha viaxe diferente: hoxe non vou temer as inclemenzas merereolóxicas, cousa que tampouco me importa demasiado. Si chove, que choiva. Nesta viaxe non utilizarei automóbil, nin móbil, nin GPS, nin  me perderei gustosamente polas reviradas estradas da nosa terra. Hoxe vou escribir unha entrada que será froito dunha viaxe virtual. Unha viaxe polas misteriosas e inestables, inextricables, ondas ou píxeles, ou o que sexa, do perigoso universo virtual: un insondable temor sígueme a acechar aínda cando me mergullo nestes truculentos ámbitos. Maila estes relativos medos, teño que recoñecer que grazas a este  infinito e incógnito medio, podo saber o que se está a descubrir por todos os recunchos da nosa xeografía.  Nestes anos de abandono do blogue, non abandonei, sen embargo, a búsqueda: todo canto saiu e  puiden rastrexar ao redor do descubrimento de novos dolmenes, pedrafitas, estelas ou círculos líticos, funo almacenando silenciosamente nas carpetas da miña vida.



Anta-dolmen Cista da Moura.
Fotografía de Bruno Rúa, 2013.

E un destes elementos novidosos vai ser o protagonista da entrada de hoxe, unha anta-cista atopada como froito da mais lamentable desgraza para o noso monte, para a nosa terra: efectivamente, a cista foi descuberta polos intrépidos investigadores das terras de Ourense José Luis Lozano Rúa e Bruno Rúa, despois dos grandes e espantosos incendios que tiveron lugar no ano 2013.

Esta fermosa cista-anta confórmase a nivel estrutural a través de  cinco esteos que forman a cámara e unha tampa que, polo movimento dun dos esteos da cámara,  está desequilibrada, fora do seu sitio, como se pode apreciar na primeira das fotografías. As medidas van deste o metro e vintecinco centímetros de altura, ata os dous metros de anchura. Atópase moi preto da Mámoa do Madorriño aínda que, segundo os seus descubridores, "o estilo de construción difiere" do que é habitual nas antas galegas co que entenden e deducen que debe corresponderse a unha etapa posterior e/ou diferente do megalitismo a saber, un enterramento tipo "cista". Segundo Bruno Rúa, a súa importancia radica en que a única desta tipoloxía "coñecida por agora na provincia de Ourense".



Anta-dolmen Cista da Moura.
Fotografía de Bruno Rúa, 2013.

Bruno Rúa conta que o Monte da Moura, que a separa da chaira do castro Cidade de Saceda, ten un nome moi suxerente e está cheo de relatos lexendarios. Maila que non atopou tradición  vencellada a esta cista, moi preto consérvase a lenda que relata que desde a aldea de A Saceda os Mouros lanzaban un martelo desde a Igresiña das Mouras á Cidá de Saceda.

Nesta comarca hai catalogadas ao redor de 30 mámoas que están emprazadas nas penechairas de Cualedro e Monterrei ao pé do Larouco e nas terras altas que bordean o Val do Támega: Serras de Meda, Queixa, Penas Libres, Portela da Fraira, A Urdiñeira... 

Sen dúbida algún día subirei ás montaraces terras de Monterrei e Cualedro: sei que me están esperando.

En Sigrás, febreiro de 2024

Saúde e sorte!

viernes, 9 de febrero de 2024

PEDRAFITA-MENHIR O MARCO DA PENA VERDE, Trabada.

 PEDRAFITA-MENHIR O MARCO DA PENA VERDE, Trabada


"Las pesquisas iniciales arrojaron, para sorpresa de todos, que el finado había sido alcanzado por una flecha en el corazón. Muchos no entendían qué querrían decir con "una flecha", lo cual motivó un debate profuso al respecto, hasta que, por fin, la máxima autoridad del barrio aclaró el asunto:"

 Naguib Mahfuz: Los susurros de las estrellas. Alianza Editorial, 2021.


E voltei a Trabada. E non chovía. Tivemos un día normal, se cadra, ata bo. Vou escribir hoxe unha segunda entrada adicada á pedrafita-menhir do Marco da Pena Verde (a primeira foi o 24 de maio de 2012), unha das pedrafitas mais fermosas e mais fantásticas do megalitismo galego, unha extraña excepción.  



Debuxo da Pedrafita-menhir O Marco da Pena Verde.
Por Ramón Boga Moscoso, 2024.

O primeiro fin de semana  de febreiro de 2024 voltei á Mariña de Lugo, algo así  como "regreso á Mariña lucense". A Mariña non só é a espectacular costa cos seus cantís, praias, monumentos naturais, turismo de sol e praia..., a Mariña lucense tamén é o interior, moi descoñecido por moitos ou ben ignorando que algúns outros concellos do interior pertencen tamén á comarca da Mariña: sinuosos e profundos vales, verdes pradeiras e altos montes. O interior da Mariña existe e é impresionante, magnífico por todos os seus valores histórico-artístico e naturais. Esta é a distribución comarcal da Mariña:

-Mariña Occidental: Cervo, O Vicedo, Ourol e Viveiro.
-Mariña Central: Alfoz, Burela, Foz, Lourenzá, Mondoñedo e O Valadouro.
-Mariña Oriental: A Pontenova, Barreiros, Ribadeo e Trabada.



Mesa Informativa  no Marco da Pena Verde.
Foto de Ramón Boga Moscoso, 2024

Como podedes ver, está dividida en tres partes e mistura a devandita espléndida costa do Cantábrico cos feraces e amenos vales e os altos montes do interior. Pradeiras, ríos, bosques, cidades históricas, pontes, mosteiros, castelos, catedrais e, por suposto, megálitos.

Terra feraz, a veces abrupta, por veces suave, por veces bucólica. Terra de grandes historias, de fermosas lendas: o Mariscal Pardo de Cela, a lenda do reparto de moscas, o Rei Charlo de Lourenzá, o Rei Cintolo, o Conde Santo e o seu sartego... Terra de escritores, terra de Cunqueiro. E terra de camiños de ferradura, de aventura, de fronteira, de historias con naturaleza de seu. 



Fotografía realizada por

Ramón Boga Moscoso, 2024



Fotografía realizada por
Ramón Boga Moscoso, 1999


E terra tamén, como non, de megálitos, de dolmenes, de pedrafitas e de círculos líticos, hoxe ben representada por senlleiras arquitecturas colosais, sinal nítida do carácter neolítico tamén destas terras:  ao complexo megalítico de Santo Tomé no Valadouro (con mámoas, dolmenes, círculos líticos e pedrafitas e aínda non ben estudado), hai que engadir o círculo lítico (henge) A Roda en Barreiros (o primeiro desta tipoloxía atopado na Península Ibérica),  a pedrafita-menhir da Toxiza en Mondoñedo, a Anta da Pedra da Arca na Pontenova, a Anta de Penabor (Barreiros), o círculo lítico de A Mourisca en Cervo, a Anta de Cova dos Mouros (Xove), a Mámoa de Chan de Armada e a da Cruz do Loureiro tamén en Xove, a Mámoa de A Medela Pequena en Cervo, a Anta de Guilán en Xove (unha das mais monumentales do norte de Lugo), a Casa dos Mouros de Budián (destruida e reconstruida) no Valadouro, a Anta das Pallaregas e Marco da Pena Verde en Trabada, a Pedrafita de Catarou en Viveiro, o Pau da Vella (límite entre Viveiro, Xove, Cervo e O Valadouro), a Anta Arca de Sinás (O Cadramón), a estatua-menhir O Cristo da Lagoa no Vicedo, etc, etc.


                
                Fotografías de Ramón Boga Moscoso, 2024.
                

Pois ben, nun día sen choiva, sen auga, sen néboa, sen brétema, sen ceo ameazante en suma, fumos de escursión a ver novamente (mais de vinte anos despois) o magnífico Marco da Pena Verde, sito no Concello de Trabada, límite de Concellos e parroquias e fito anunciador dunha necrópole megalítica, pedrafita reaproveitada no senso funcional, cambio no tempo, contextos diferentes: o tempora o mores!, como diría Cicerón. Probablemente o cambio no seu uso posibilitou a súa conservación ao longo de milenios ata hoxe. Os seus dous metros de seixo branco destacan coa súa cor alba no mais alto do cordal montesío onde se asenta, posiblemente elexido (entre outras cousas) pola súa mellor visibilidade a longa distancia, para anunciar, como estaba a dicir, a presenza cercana da necrópole das Pallaregas.



Fotografía de Ramón Boga Moscoso, 2024


Tamén se denomina "A Pena Alta" e cóntase que a responsable do seu emprazamento e construción foi unha muller vella (posiblemente unha moura) que a levou na cabeza mentres estaba a comer castañas asadas e alí a deixou chantada.

Lugar de camiños antigos, de históricas vías de comunicación (como consta nun documento do Rei Silo no século VIII que o caracteriza como lugar de converxencia de camiños); lugar de rica toponimia megalítica como Fórnea, Monte do Marco, Penas Mouras, Pena Ansela...

A nosa fermosa pedrafita aséntase, como viña dicindo, no monte situado sobre a capital municipal do Concello de Trabada, nunha prolongación da Serra de A Cadeira, Pena Verde, Monte do Marco, á beira ou moi preto da vía que comunica Vidal e Fórnea, chaira cunha lixeira pendente que descende desde as altas cumes do Monte das Penas.



Fotografía de Ramón Boga Moscoso, 2024

Como estela anunciadora da necrópole, como fito anunciador do lugar sagrado..., é o seixo un material que só ten unha función práctica? Pode ter que ver con outros ritos, con outras prácticas hoxe olvidadas? Por qué non utilizar o granito que abonda na zona e é mais doado de tallar? Como ben sabedes, na Galicia xa están documentadas unha boa xeira de pedrafitas, despois dun valeiro de moitos anos na bibliografía arqueolóxica, moitas delas reutilizadas como marcos de termo, separadores de parroquias e concellos, de coutos, de xurisdiccións... Maila que este novo uso contribuiu sen dúbida á súa conservación, tamén talvez posibilitou a xustificación para que non se adoitase  consideralas auténticas pedrafitas.

Aínda que o uso do seixo (cuarzo branco) foi estudado con certa asiduidade para a sociedade tradicional galega (casas con tellado de pizarra e seixo para suxeitar, p.e.) e o uso en diversos castros como Viladonga, no eido megalítico, á parte das intuicións de Maciñeira, un dos traballos primeiros que aborda o tema buscando as regularidades do emprazamento dos megálitos galegos é o interesante artigo de Criado e Vaquero no que, entre os factores como o tránsito ou as referencias sociais, destacan as rocas de cuarzo empregadas nas coirazas megalíticas pola súa cualidade especial que permite diferencialos desde moi lonxe, cunha clara significación simbólica. A isto debería engadir a consideración de que o cuarzo, os prismas de cuarzo, formando parte de moitos enxovais megalíticos, reflicten tamén un mais que probable significado simbólico  (Fábregas).

Unha suxerente e fundamentada análise do antropólogo e amigo Rafa Quintía  analiza o uso do seixo na Galicia tradicional e mantén que o emprego desta pedra como material construtivo só se pode interpretar pola existencia do carácter simbólico que puido ter o seixo noutrora. O emprego do seixo ten sido documentado en todo o megalitismo europeo para, posiblemente, facer resaltar os monumentos. Ademais, xeralmente, onde hai seixo, tamén hai granito, que é mais facil de traballar pola súa menor dureza: este feito, segundo Quintía, redundaría nese carácter simbólico, do tipo que sexa.



Fotografía realizada por Meli Vázquez, 2024.


En fin, a nosa pedrafita segue no mesmo lugar de sempre, atemporal, orgullosa, soa... Sen embargo hoxe en día está ben sinalizada, xeorreferenciada e o emprazamento no que se asenta atópase normalmente limpo, a pesares dalgún pequeniño detalle, de xeito que xa non está tan soa...

A verdade é que non sei como a atopei eu nin  como cheguei ata alí nalgún ano da década de 1990. Un era mais xoven e coa vista avezada e acostumada, vixiante. Recomendo unha visita a este máxico lugar e á cercana necrópole das Pallaregas, onde aínda se está a conservar unha espléndida anta de tipoloxía poligonal en bastante bo estado de conservación.

Como remate, transcribo a descrición formal da pedrafita neste mesmo blogue o 24 de maio de 2012 : "Trátase dunha pedrafita de cuarzo branco, de sección irregular. A forma xeral da pedra é a dun paralelepípedo rectangular e amosa unha clara inclinación hacia o norte. Probablemente  conservouse ata hoxe porque foi sempre considerada coma o marco que divide os concellos de Ribadeo, Trabada e Barreiros e as parroquias de Fórnea, Vidal e Arante".

Saúdos e boa sorte!!!
En Sigrás, no entroido de 2024.


PARA SABER MAIS

Criado Boado, F. e Vaquero Lastres, J.: "Monumentos en el pañuelo. Megalitos, nudos en el espacio: Análisis del emplazamiento de los munumentos megalíticos gallegos".

Fábregas Valcarce, R.: "Estudio de los ajuares líticos de las sepulturas megalíticas de Galicia y norte de Portugal" Madrid, Universidad a Distancia, 1990.

https://www.ribadeando.com/

https://arqueotoponimia.blogspot.com/

https://catalogaciondepedrafitasdegalicia.blogspot.com/

https://onosopatrimonio.blogspot.com/

Rafa Quintía Pereira: "Uso simbólico do cuarzo na cultura galega" Monografías da SAGA, nº 4.


lunes, 29 de enero de 2024

ANTA-DOLMEN DE ZARRAMACEDO OU DAS EMBARRADAS: chegaron os exércitos invictos.

ANTA-DOLMEN DE ZARRAMACEDO OU DAS DERRAMADAS: crónica dunha desfeita patrimonial.


"Elle est arrivée. Quoi? L`eternite"

("Ha llegado. ¿Qué? La eternidad")

A. Rimbaud, "Eternité".


A Mediados de xaneiro de 2024 aproveitei unha viaxe a Lavacolla (Aeroporto Rosalía de Castro en Santiago de Compostela) para achegarme á cercana parroquia de Salto a visitar a Anta de Zarramacedo ou das Derramadas.



Anta-dolmen de Zarramacedo.
Debuxo de Moncho Boga, 2024.

Neste blogue xa publiquei dúas entradas. A primeira data do 13 de decembro de 2012 onde me limitaba a describir a estrutura arquitectónica do que se conservaba da cámara: medidas, número de esteos e características orográficas, así como un debuxo da planta. Atopábase no medio dunha pradeira e os chantos podíanse contemplar perfectamente, limpos de vexetación. Talvez o único  problema estrutural afectaba á total inexistencia do túmulo-mámoa no que debía estar inserida.



Planta da Anta de Zarramacedo
Debuxo versíon de Ramón Boga.


Fotografías realizadas desde a mesma perspectiva ao longo do tempo:

    

Fotografía da
páx. web megalitos.arqueoloxico.com
,
década de 2000.



Fotografías de Alex Negreira, 2014.
Podemos cotemplar
como os sucos están practicamente enriba da anta.




Fotografía de Manuel Boga, 2024.


A seguinte entrada data do 27 de maio de 2014, dous anos despois da entrada anterior, e titulábase "A única cámara megalítica existente en Santiago de Compostela, en perigo de desaparición". Nas fotografías que me enviou daquela Alex Negreira e coa información do nunca esquecido e sempre presente Papigil, puiden ver os sucos abraiantes para plantar os eucaliptos que ían pasar case por enriba da anta. A paisaxe era por iso absolutamente desoladora: un exército en perfecta formación semellaba avanzar desde a lonxanía con paso marcial, ameazante, en pé de guerra. Os regos dos futuros exércitos coloniais xa se atopaban ao carón da anta, sen ningún tipo de separación ou distancia de seguridade, sen control arqueolóxico de ningún tipo.

Pero deixovos coas miñas indignadas palabras de entón, que brotaran como un torrente de silenciosa protesta e indignación:


"Santiago de Compostela, o mellor valor histórico-turístico e cultural do pobo galego, olvida outra tumba, unha humilde tumba se cadra, que non recibe visitas, que non deixa cartos. Visitámola catro zumbados que non facemos máis que dar a lata... Pero somos tercos e, polo menos desde aquí, non nos resignamos a perder este probe recurso arqueolóxico, si o comparanos coa formidable tumba da cidade do apóstolo.

A Porta da Mámoa, a quintana dos mortos, o Santiago Peregrino que descansa na súa  furna "dourada", protexido de todas as inclemencias, érguese todopoderoso transmutado no Santiago Matamouros, onde a nosa pequena anta, feita polos máxicos "mouros", habitantes subterránesos da nosa terra, está a perder a sempiterna batalla fronte ao brillo da belicosa relixión triunfadora.

Hoxe, como sempre, estamos cos vencidos; os vencedores están a outro nivel, lonxanos, impertérritos, noutra dimensión... As nosas testemuñas do pasado, as humildes mámoas (con cámara ou sin ela), esmorecen olvidadas no seu sono de milenios: a única cámara megalítica que se conserva no Concello de Santiago desaparecerá  incomprensiblemente para sempre si non se poñen os medios axeitados para salvala." 




Fotografía de Alex Negreira, 2012.



Fotografías de Manuel e Ramón Boga, 2024.


E cando chegamos alí, ao lugar de Zarramacedo, na parroquia de Salto, do Concello de Santiago de Compostela, cabeza visible do patrón das hespañas, heraldo das hordas de turistas, o que era unha visión futura desvelouse na mais crúa realidade: xa chegaron os exércitos de eucaliptos, xa están por enriba do que o tempo e os milenios non estragaron. Como a relixión vengadora, a especie invasora conseguirá o que non conseguiron nin o tempo nin as costumes. 

E chovía: caeunos outro pequeno diluvio, como xa ven sendo habitual. Manuel e eu esperamos estoicamente a que escampara, a que as portas do firmamento se pechasen para poder dar un pequeno paseo ata este probe vestixio, cada vez mais esnaquizado, do noso legado prehistórico.


Saúde!!!

En Sigrás, no medio de xaneiro de 2024.



miércoles, 10 de enero de 2024

UNHA INCURSIÓN MEGALÍTICA

OS PREVIOS

"Todos los hombres tienen naturalmente el deseo de saber. El placer que nos causan las percepciones de nuestros sentidos es una prueba de esta verdad. Nos agradan por si mismas, independientemente de su utilidad, sobre todo las de la vista".

ARISTÓTELES: "Metafísica", Libro I, cap., 1.


O mesmo día xoves, 7 de novembro de 2023, ese mesmo día, no que as comportas do ceo se abriron para acompañarnos durante toda a xornada, o meu amigo e arqueólogo Fidel Méndez e eu, ben equipados cuns poucos bártulos, saímos cara a un mundo que, aínda que nos parece moi e ben coñecido, é, pola contra,  moito mais, mal e ben descoñecido.

Ademais de ir  escudriñar dous especímens novos para min (Pedrafita do Caroliño e Anta da Pedra Embarrada) aproveitamos para visitar outros tres megálitos antigos, xa moitas veces revisitados: a Pedra Moura de Aldemunde, a Casa da Moura de Cabaleiros e a pedrafita Marco da Anta. A verdade é que foi un día completo que acompañamos dun copioso xantar: a fermosa xornada pedía churrasco e churrasco lle dimos, e churrasco xantamos.


ANTA-DOLMEN A CASA DA MOURA. TORDOIA.

Despois da visita á Pedrafita-menhir do Caroliño, collimos a antiga estrada Ponte do Porco-Muros e achegámonos ao dolmen de Cabaleiros: atópase case coma sempre, si non temos en conta os achaques da idade. Estamos sen dúbida diante dun dos grandes reclamos turísticos do Concello de Tordoia. 



Anta-dolmen Casa da Moura.
Debuxo de Ramón Boga, 1992.

A anta probablemente está no mesmo estado de conservación, en apariencia, que cando a visitamos por vez primeira nos primeiros anos da década de 1990, si exceptuamos a tala dos piñeiros que a rodeaban. Esta masa arbórea que a estaba a cubrir, moi fermosa, non facía mais que poñer en perigo a estrutura tumular do monumento. Tamén cambiou a fotografía: unhas edificacións da outra beira da estrada impiden unha vista limpa da anta.



Anta-dolmen de Cabaleiros. Foto Moncho Boga, 1991

Como sabedes estamos diante dun dos grandes fitos do megalitismo galego, propiedade pública (Deputación de A Coruña).  Este é un lugar excelente para recordar as orixes míticas da Casa da Moura: como indica o seu nome, esta "casa" foi edificada por una Moura que levaba, voando, a pedra na cabeza mentres ao mesmo tempo tecía. A Moura de Cabaleiros, que probablemente era moi fermosa e tiña os cabelos louros, é o trasunto mítico, máxico e tráxico da muller galega que podía e pode con todo. Pois ben, a nosa fantástica moura deixou caer a pedra e así erixiu este paradigmático dolmen, habitado desde entón polos nosos mais extraordinarios antepasados e seguro que coetáneos (porque sei de certo que aínda están a vivir aí), mouras e mouros.



Anta-dolmen Casa da Moura.
Fotografía de Moncho Boga, 2023



Anta-dolmen Casa da Moura, 1993
Debuxo de Moncho Boga.


ANTA-DOLMEN  PEDRA MOURA DE ALDEMUNDE. CARBALLO.

E, posto que estabamos moi preto, decidimos achegarnos ata Aldemunde, no limítrofe Concello de Carballo, para contemplar outro dos agarimosos exemplares do noso megalitismo. A Pedra Moura entrará a formar parte do Parque do Megalitismo da Costa da Morte e, en datas próximas, vai ser obxecto dunha intervención arqueolóxica. A Deputación Provincial xa está a mover os fíos para que tanto a anta como o terreno pasen a formar parte do patrimonio público.



Anta Pedra Moura de Aldemunde.
Foto de Moncho Boga, 1991
   

Como vimos dicindo, denomínase Pedra da Moura e está a conservar sete esteos chantados, dos que cinco pertencen á cámara (poligonal) e dous ao corredor. Arrimada a un dos chantos atópase o que queda da pedra cobertora fóra do seu sitio orixinal. Desde os anos noventa do século XX semella que non estivo a sufrir ningunha alteración significativa; a mellora é sustancial en canto á limpeza e cuidado da anta, sen resto algún de vexetación.



Anta-dolmen Pedra Moura.
Fotografía de Moncho Boga, 2023

A Pedra Moura tamén ten lenda: aínda podemos entreoir os lonxanos ecos da Moura que o construiu, xa sabedes, carrexou os esteos e a tampa na súa cabeza ao mesmo tempo que fiaba cunha roca e, por si fora pouco, dáballe de mamar a un meniño. Outra vez a nosa Moura que exemplifica de xeito soberbio os quefaceres da muller tradicional galega.



Pedra Moura de Aldemunde, 1993.
Debuxo de Ramón Boga

PEDRAFITA-MENHIR O MARCO DA ANTA. LARACHA.

Xa postos na noite madrugadora do inverno, coa persistente e terca choiva, decidimos subir ata a pedrafita do Marco da Anta, na parroquia de Erboedo, Concello de Laracha. Fai de marco de termo entre ese concello e o de Arteixo. Tamén e coñecida polos nomes de Pedra do Guicho, Pedra do Carallo e Marco do Ramallal.

A primeira vez que que oín falar (leín) desta pedrafita foi a través da lonxana e profunda voz de don Luis Monteagudo. A primeira vez que fun ver esta esbelta pedrafita foi na compaña dun alumno nativo de Larín na década de 1990, que me guiou. Subimos por un cortalumes e a contorna do menhir estaba completamente cuberta de toxos, xestas, fentos e eucaliptos; era pouco coñecido e, antes de achegarme alí, contaba con que xa non existira. Equivoqueime. Posteriormente foi catalogado pola arqueóloga, vixía mítica de terras arteixáns e larachenses, Puri Soto.




Pedrafita-menhir Marco da Anta
Foto Moncho Boga, 1998

Pois ben, aquel 7 de novembro voltei ao Marco da Anta: maila que era pola tardiña, a noite negra cerniase amenazante sobre as nosas cabezas. Unha noite desabrida. Deixamos o automóbil no inicio da corredoira, onde hai un panel indicativo-ilustrativo da pedrafita, e procedimos a andar; andivemos e subimos, subimos, subimos na noite oscura coa luz dos móbiles, na noite coa auga por todos os currunchos (arriba, abaixo e de lado), coa auga entre nós e con nós: unha boa compaña a auga, que se convirte en lama, auga e lama, auga, lama e costa. Na noite: e chegamos arriba, ao cume, solar da Pedrafita do Carallo.



Pedrafita-menhir O Marco da Anta
Fotografía de Moncho Boga, 2023

E alí estaba a Pedrafita de Monteagudo, catalogada por Puri Soto. Alí estaba impertérrita, sola, na noite non estrelada. En fín, entre eucaliptos, alí estaba na noite, facía frío e era de noite, e chovía. Actualmente apreciase que é un lugar moi visitado, non hai rastro de toxos nin xestas na contorna mais inmediata e únicamente os ubicuos eucaliptos seguen a acompañar esta maxestuosa pedrafita. 

Para rematar, unha consideración arqueotoponímica de Dolores González de la Peña no seu estupendo blogue "arqueotoponimia", que reflexiona sobre o topónimo "carallo" aplicado a esta pedrafita:


"El menhir conocido como Pedra do Carallo, situado en Santa Locaia de Arteixo, es un clarísimo ejemplo gráfico de que la denominación anatómica que reciben los genitales masculinos, carallo y testículos, se ha tomado del campo semántico del megalitismo, en concreto de los dos términos que designan los elementos que forman el hito demarcatorio, el quadrum y sus testis, en virtud de un símil formal. Por lo que no resulta desencaminada la hipótesis tradicional que considera que este tipo de megalitos fueron considerados símbolos fálicos".


Saúde e sorte.

En Sigrás, no post-nadal de 2024.


https://arqueotoponimia.blogspot.com/search?q=Marco+da+Anta