ANTA-DOLMEN MÁMOA DO COUSO. Lugar O Foxo, San Miguel de Barcela. Negueira de Muñíz

ANTA-DOLMEN MÁMOA DO COUSO. 

"La filosofía es el arte de descubrir la verdad y trascender los límites de la realidad."

Giovanni Pico Della Mirandola

Debuxo de Moncho Boga, 2024.

Hai xa algúns anos, curioseando por aquí e por aló, atopei un pequeno artigo de Xabier Moure na páxina web Historia de Galicia. Era, e é, un pequeno artigo informando das súas andanzas co Colectivo Patrimonio dos Ancares, ao xeito dos exploradores do século XIX. Son contínuas as incursións e os descubrimentos de Moure e do Colectivo no mais "profundo" das altas serras galegas e no mais "alto" dos silenciosos vales do país, no mais espectacular da nosa terra: exploradores con causa, defensores e descubridores de novos elementos patrimoniais que pasan a engrosar e incrementar o noso inmenso legado arqueolóxico.

Fotografía de Xabier Moure.

No devandito artigo informaba da nova do descubrimento, no mes de outubro de 2019, dunha mámoa non catalogada e polo tanto inédita (perdoade a obviedade), no Concello de Negueira de Muñiz. A anta atópase, segundo a súas informacións, no Monte do Teso do Espiñeiro, entre os lugares-aldeas de O Foxo e do Vilar. Aséntase a uns seiscentos cincoenta metros de altitude e limita cun camiño primitivo, antiga vía de comunicación entre Vilar e Castelo.

A mámoa acada ao redor dos vinte metros de diámetro e case os dous metros de altura. O lugar do asentamento está completamente cuberto de monte baixo, sobre todo de xestas. A característica mais salientable da mámoa é que no seu interior eríxese unha construcción circular de case dous metros de diámetro e un metro de altura, construida a base de lousas de grandes dimensións.

Fotografía de Xabier Moure.

Segundo Moure, semella que a mámoa foi reutilizada para construir unha especie de chozo, feito pouco común nas mámoas galegas, aínda que non illado. Para o noso amigo, esa estrutura pétrea circular é un antigo chozo onde se recollían os pastores nas longas noites do inverno ou diante de fenómenos atmosféricos adversos, posto que nestas montesías paraxes practicábase a ancestral actividade pecuaria do pastoreo, sobre todo da especie caprina. Apoiase, para fundamentar esta hipótese, na constatación de que o lugar onde se asenta a mámoa denomínase "Couso" que, na zona, fai alusión a un depósito de pedra onde se gardaban os cereais, ou ben a un foxo para cazar alimañas... Por outra banda, tamén se pode identificar cos términos "arca" e "ucha", denominación, como sabemos, que cadra coas antas galegas.

Fotografía de Xabier Moure.

Abundando na boa nova deste descubrimento, a mámoa tamén ten lenda. É unha dos feitos polos que me chamou poderosamente a atención e que define esta mámoa dun xeito cualitativo e cuantitativo. O minucioso traballo de campo de Moure sempre arroxa resultados espectaculares, polo tanto. Parece ser que un veciño informente de Ouviñao, contoulle a existencia da mámoa e tamén, seguindo a ancestral costume dos galegos de contar contos ao calor da lareira, a lenda do Pozo Encantado.

Mapa de mapcarta.com

Cando este galego das Terras de Nogueira era un meniño, oiulle a un home de Vilauxín contar que debaixo da mámoa do Couso había un pozo negro, un pozo negro que estaba encantado, que tiña un encantamento. Parece ser, segundo o de Vilauxín, que deste profundo burato saía unha voz que chamaba á xente e aos animais e, cando se achegaban atraidos pola voz, remataban engulidos nas profundidades, desaparecendo para sempre. Por iso os veciños, diante deste tráxico fenómeno, decidiron construir un muro ao redor do pozo para que, incluso oindo a voz, niguén desaparecese dentro do pozo víctima de tan taimada chamada. 

CONCELLO DE NEGUEIRA DE MUÑIZ: NON VISITALO É UNHA NEGLIXENCIA

ALGUNHAS POUCAS IMAXES

Un recuncho de Negueira.
Fotografía: Concello de Negueira.

O río Navia.
Fotografía Concello de Negueira

Unha ruta.
Fotografía: visitarlugo.com

En Sigrás, saúde, sorte e libros!!!

ENLACES

https://historiadegalicia.gal/2019/10/a-mamoa-que-engulia-nas-suas-profundidades-aos-que-se-achegaban-a-ela/

https://patrimoniogalego.net/index.php/103287/2019/10/mamoa-do-couso/

https://onosopatrimonio.blogspot.com/2011/07/mamoas-de-galizagalicia-provincia-de.html

https://www.lavozdegalicia.es/noticia/lugo/negueira-de-muniz/2019/10/28/atopan-unha-mamoa-negueira-muniz/00031572262073022407492.htm

https://patrimoniodenegueira.blogspot.com/2013/06/patrimonio-arqueoloxico.html

https://mapcarta.com/es/N10562951057

https://concellodenegueira.es/turismo/rio-navia/

https://concellodenegueira.es/municipio/

https://www.visitarlugo.com/fonsagrada/

ANTA-DOLMEN DAS RIPAS. San Tirso de Vilanova de Santiso, Malpica.

ANTA-DOLMEN DAS RIPAS

"El imperativo práctico será por lo tanto éste: obra de tal modo que uses a la humanidad, tanto en tu persona como en la persona de cualquier otro, siempre al mismo tiempo como fin y nunca simplemente como medio."

Inmanuel Kan: "Fundamentación de la metafísica de las costumbres".

Debuxo de Moncho Boga, 2024.

A Anta-dolmen das Ripas atópase ubicada en Vilanova de Santiso, e tranquilamente podería pasar a formar parte do futuro Parque do Megalitismo da Costa da Morte. Desde hai anos, malia que está inventariada, é practicamente descoñecida para o público en xeral, sobre todo porque se atopa escondida no medio dun piñeiral cuberto de espesa vexetacióñn, durante boa parte do ano. A limpeza ía engadida á que os donos facían e fan regularmente todos os anos, cousa que se relataba nunha noticia de La Voz de Galicia onde se facía fincapé en que era o propietario da finca José María Lista o que se encarga de desbrozar os fentos e os toxos que prosperan no monte con proverbial rapidez.

Fotos extraídas do vídeo de Xosé Manuel Varela Varela en youtube: 
https://youtu.be/Fjgob1mS0u0?si=fTyIyEiD_WPn_yyi

A área onde se ubica é coñecida desde sempre pola alta densidade de mámoas, unhas todavía visibles e outras lamentablemente destruídas: Pedra da Arca, Mámoa do Marco, Taraío (berce da cista do mesmo nome custoidada no Museu Arqueolóxico de San Antón na Coruña) as mámoas do Marco 1 e 2 que  desapareceron (Taraio) e, despois de Limiñoa, a mámoa das Lagoas de Cachón. Logo aparecen as mámoas do Quente 1 e 2, ata chegar á mámoa das Ripas 1 e 2.

Fotos extraídas do vídeo de Xosé Manuel Varela Varela en youtube: 
https://youtu.be/Fjgob1mS0u0?si=fTyIyEiD_WPn_yyi

A Anta-dolmen Mámoa das Ripas atópase cara  a Vilanova de Santiso desde Pedra da Arca e probablemente sexa o segundo monumento megalítico mais importante que se está a conservar en Malpica, despois de Pedra da Arca, por suposto. Xosé Manuel Varela opina que algún dos esteos  da cámara atópanse formando parte da entrada da finca e outros están enfoscados nos muros perimetrais.

Fotos extraídas do vídeo de Xosé Manuel Varela Varela en youtube: 
https://youtu.be/Fjgob1mS0u0?si=fTyIyEiD_WPn_yyi

O que hoxe podemos contemplar da estrutura arquitectónica megalítica son dous esteos que se conservan completos e a metade dun terceiro chanto tamén in situ. En canto á estrutura tumular ou mámoa constatar que é de grandes dimensións (mais de 20 metros de diámetro) e amosa un enorme funil de violación de onde arrincan os tres esteos que se están a conservar.

Fotografía de La Voz de Galicia.

Cando observo as fotografías destes pequechos restos, non podo deixar de pensar no furibundo traballo dos buscadores de tesouros e dos canteiros que aproveitaban estes grandes esteos para que os seus quefaceres fosen mais doados: os esteos xa estaban ben desbastados, regularizados. Os buscadores de tesouros, ao profundizar no interior da cámara, talvez lles facilitaron o traballo de extracción. Tampouco podo deixar de pensar en que a cercana Pedra da Arca, que  conserva todos os chantos da estrutura arquitectónica (incluso a tampa), tamén foi obxecto dese menesteroso traballo dos canteiros posto que aínda podemos albiscar o resto do  furado para esnaquizar a pedra cobertora.

Fotos extraídas do vídeo de Xosé Manuel Varela Varela en youtube: 
https://youtu.be/Fjgob1mS0u0?si=fTyIyEiD_WPn_yyi

Tampouco podo deixar de pensar en que moitos monumentos megalíticos hoxe estanse a conservar e pódense visitar grazas ao labor dos propietarios das fincas nas que se acubillan. Malia que sexa unha laboura que farían si non houbese unha anta, hai que agradecer eses traballos que non acometen nin vixilan as administracións competentes.

En Sigrás, saúde, sorte e libros!!!

ENLACES

https://youtu.be/Fjgob1mS0u0?si=fTyIyEiD_WPn_yyi

https://www.facebook.com/culxeo/posts/en-malpica-hay-un-dolmen-muy-conocido-y-otro-situado-en-vilanova-de-santiso-en-p/835320824679653/

ANTA-DOLMEN NO OUTEIRO DO CRIBO. Santa María de Armenteira, Meis.

ANTA-DOLMEN EN OUTEIRO DO CRIBO.

"Algunas veces es dificilísimo permanecer despierto, sobre todo en una iglesia, pero, en cambio, dormir es muy sencillo, hasta los niños saben dormir admirablemente, y no son nada ilustrados."

Óscar Wilde: "El Fantasma de Canterville".

Debuxo de Moncho Boga, 2024

Para chegar ao petróglifo Outeiro do Cribo temos que desviarmonos na estrada CF-102 e, a unhs trescentos ou catrocenctos metros, á man dereita, atoparemos uns penedos nos que se atopa o panel de petróglifos, onde destaca un fabuloso labirinto e unha manada de cuadrúpedos. O estado de conservación é bastante regular debido sobre todo á erosión e á vexetación.

Buceando por aquí e por acullá, mergullado nos procelosos carreiros da internet, un día destes atopei unha nova ilusionante no Diario de Arousa (anos 2021 e 2022). Informábase do achádego dun novo dolmen na contorna inmediada do Petróglifo Outeiro do Cribo, nos Montes de Castrove no Concello de Meis.

Parece ser que o achádego prodúxose despois dunha prospección que realizou o Servizo de Arrqueoloxía da Deputación Provincial de Pontevedra, cando se atoparon diversos petróglifos e un fito de pedra que probablemente se corresponda a un marco de termo para marcar os lindeiros, ben entre parroquias, ben os do Mosteiro de Armenteira. Tamén se atopou unha mámoa, indicaba a información xornalística. Todos estes novos elementos arqueolóxicos atópanse na contorna inmediata do famoso petrófligo Outeiro do Cribo.

Apostillábase na nova do xornal que o Concello de Meis estaba a iniciar o proceso para a protección, posta en valor e intervención arqueolóxica para realizar unha ruta e así poder contemplar estes restos arqueolóxicos.

Fotografía do Diario de Arousa.

No ano 2022 un novo artigo ou reseña no mesmo Diario de Arousa, sinalaba no titular "Meis prepara un proyecto para poner en valor el entorno arqueológico de Outeiro do Cribo". Enfatizábase que tanto o Concelloc omo a Deputación estaban a traballar para poñer en valor a contorna arqueolóxica do Outeiro do Cribo, área onde apareceron novos petrógligos e a anta sinalada antes, non catalogados. Tamén se anunciaba a cesión completamente grratuita da parcela onde se atopan os restos, por parte do propietario. Sen embargo, diversos problemas administrativos sobre todo catastrais, levaron a que o proxecto non se retomase ata o ano 2025, como se constata noutra noticia do Faro de Vigo a saber, "Nuevo futuro para Outeiro do Cribo". Habendo dotación presupostaria por medio dunha subvención semella que este ano por fin vaise levar a cabo a limpeza-desbroce, escavación arqueolóxica e construción dunha pasarela para contemplar e preservar mellor os petróglifos.

Pouco podemos dicir da anta que nos ocupa, mais que se atopa inserida nunha mámoa de gran tamaño ("despois da mámoa de Chan da Gorita en Sanxenxo, esta é a mais grande localizada na comarca do Salnés") e que entre a matoxeira sobresaen tres grandes chantos graníticos. Probablemente, unha vez que se inicien as labores de limpeza, aparecerán novos elementos nesta espectacular área do Monte Castrove.

Labirinto do Outeiro do Cribo.
Fotografía do Diario de Arousa.

En Sigrás, saúde, sorte e libros!!!

ENLACES NECESARIOS

https://es.wikiloc.com/rutas-outdoor/petroglifo-outeiro-do-cribo-11501729https://www.diariodearousa.com/texto-diario/mostrar/3121342/arqueologos-descubren-meis-nuevos-petroglifos-mamoa-no-estaban-catalogados

https://www.diariodearousa.com/articulo/o-salnes/meis-prepara-proyecto-poner-valor-entorno-arqueologico-outeiro-do-cribo-3483265

https://www.farodevigo.es/arousa/2025/04/15/nuevo-futuro-outeiro-do-cribo-116393568.html

ANTA-DOLMEN Nº 4 DA NECRÓPOLE DOS CAMPIÑOS. Santa María de Leiro, Rianxo.

 ANTA-DOLMEN Nº4 DA NECRÓPOLE DOS CAMPIÑOS.

"Si queréis saber cómo habita el alma en el cuerpo, os bastará observar cómo usa el cuerpo de su cotidiana habitación: si ésta es desordenada y confusa, desordenado y confuso será el cuerpo poseído por el alma."

Leonardo da Vinci.

Debuxo de Moncho Boga, 2024.

Para chegar á necrópole dos Campiños, o mais aconsellable é empregar o XPS. Malia isa obvia recomendación, a min sempre me gustaron mais as indicacións escritas que normalmente fan que te perdas ás primeiras de cambio. Imos aló: partimos desde o centro de Rianxo (Praza de Castelao) para logo coller a estrada CP-7202, seguir pola rúa Rosalía de Castro e continuar por R/José Arcos Moldes ata enlazar coa estrada CP-3301 seguindo con dirección a Leiro. Transcorridos uns 3600 ms desde o enlace anterior coa CP-7202, chegamos ao lugar de Rañó. 

Para chegar... Google maps

Mesmo antes de chegar ao centro do núcleo, debemos coller unha cativiña estrada que sae á esquerda e, durante uns 550 ms, lévanos a pasar diante do Centro Cultural (Teleclube) de Leiro e da Igrexa parroquial. Unha vez pasada a igrexa, hai que coller outra estrada tamén á man esquerda que leva, despois de 1900 ms, a un paso inferior da Autovía da MVMC Leiro-Barbanza: temos que cruzar ese paso e continuar pola vía de servizo que segue paralela á autovía durante uns 900 ms ata coincidir coa curva que describe a autovía para a esquerda con dirección a Padrón. Exactamente neste punto xa se pode ver o inicio da necrópole coa mámoa Campiños 1.

Situación das mámoas de Os Campiños. De: https://barbanzarousa.gal/arquivo/docs/rianxo/catalogo_necropole_campinos.pdf

Hoxe volto, retorno, á fabulosa Necrópole dos Campiños, que segue a dar resultados extraordinarios no eido do coñecemento do megalitismo galego. Todavía recordo cando, nos primeiros anos da década de 1990, a primeira viaxe a esta mesma necrópole: o percorrido para chegar sinalábase desde a zona de Bexo, atravesando o Monte Lioira. Ao chegar atopeime cunha tremenda vía rápida que cortaba o camiño que levaba á necrópole. Non tiven outro remedio que cruzar polo medio, andando, xogándome o tipo, posto que a vía rápida, recén construida, aínda non estaba protexida coas alambradas conseguintes. 

Outra vista
De: https://barbanzarousa.gal/arquivo/docs/rianxo/catalogo_necropole_campinos.pdf

Recordo tamén os toxos das mámoas que apenas se albiscaban entre  a maleza. Das seis mámoas que se conservaban tan só se podía ollar un pouquiño a número 6 excavada por R. Fábregas e F. de la Fuente na década de 1980. Pero os traballos arqueolóxicos nesta necrópole iniciáranse a mediados da década de 1970, cun estudio impulsado polo Instituto Padre Sarmiento. O resto era unha auténtica toxeira con maleza de todo tipo, onde se adiviñaban con dificultade o resto das mámoas absolutamente impenetrables.

Mámoa nº 4 desde o oeste.

Pero semella que os tempos, afortunadamente, foron cambiando e esta extraordinaria necrópole tivo a sorte de ser unha das poucas que hoxe en día se poden visitar sen ningún problema, un cambio cualitativo para mellor. Actualmente a meirande parte das mámoas que conforman a necrópole aparecen limpas de maleza e pódense visitar, contemplar e admirar en todo o seu milenario esplendor. Esto é posible sobre todo a partir dun espantoso e voraz incendio que calcinou a zona no ano 2019 e que afectou gravemente sobre todo a dúas das mámoas e que serviu de acicate para que as autoridades competentes iniciaran unha limpeza mais ou menos regular e así tentar diminuir as consecuencias destrutivas do lume.

Planta da Mámoa nº 4, segundo Moncho Boga.

Redundando na importancia deste pequena bisbarra, a área onde se asenta a necrópole posúe un elevado valor arqueolóxico debido á  enorme densidade de xacementos arqueolóxicos catalogados nos últimos tempos, tanto en canto a restos dolménicos como a paneis de petróglifos e castros.

Fotografía de megaliticiablogspot.com

Está formada por seis mámoas: as mámoas 1, 2, 3 e 5 están hoxe en día en lamentables condicións. Incluso a mámoa 1 está prácticamente destruída faltándolle case a metade, aínda que se pode ver o resto dun esteo da cámara. A mámoa número tres atópase moi esmorecida sen sinais algunha de restos da cámara, e presenta un enorme funil de violación no que se insire unha cámara poligonal. A violación desta mámoa non debe ser moi antiga, posto que se pode observar o corte limpo das paredes. O mesmo acontece coa mámoa 5, que foi obxecto dunha escavación furtiva con apariencia de cuadrícula de 2 ms de lado que chegou ata a rocha.

Fotografía de megaliticiablogspot.com

Os túmulos-mamoas megalíticas que conforman esta espectacular necrópole, atópanse nunha pequena chaira que se dispón lonxitudinalmente sobre a dorsal topográfica que cae desde o estemo sur do Monte Lioira. Neste marco aséntase a necrópole orientada do norte ao sul, seguindo a cima da dorsal do devandito monte.

Fotografía de Fidel Méndez.

Desde o inicio do que fora un primitivo camiño, cortado pola vía rápida, as mámoas aséntanse en ambas as dúas beiras dese camiño. Subliñar que, na mámoa que  me ocupa, aparece unha gavia duns catro metros de longo que atravesa, desde o exterior, para chegar ao núcleo da anta. O mesmo que acontece na anta número 6: probablemente foi realizada para acceder con facilidade á anta e proceder así mais fácilmente ao seu saqueo.

Fotografía de Fidel Méndez.

A mámoa na que se insiren os restos da cámara ten unhas dimensións que van desde  os vinte metros para o eixo N-S ata os vintetres metros do eixo E-W. A altura máxima é duns dous metros.  No túmulo documéntase a existencia dun primeiro nivel de coiraza seguido dun segundo nivel de terra.

Un dos esteos da cámara lixeiramente desprazado.
Fotografía: Fidel Méndez.

A cámara megalítica é das do tipo poligonal con alicerces de inicio do corredor e está situada no medio do túmulo coa superficie interior totalmente valeirada. Como dato interesante, no interior emprega unha enxeñosa treta mediante o uso dun murete de mampostería como solución de peche dun dos lados do corredor. Estruturalmente a cámara estaría comformada por nove esteos dos que tan só se están a conservar cinco deles e dous cativos no corredor. O interior da cámara acada pouco mais de dous metros de longo por dous e medio de ancho. O esteo mais alto mide un metro e sesenta centímetros.

O esteo mais grande da cámara que acada un metro e sesenta e dous centímetros.
Fotografía, Fidel Méndez.

Polo tanto, na avaliación da estrutura constátase un desprazamento dos ortostatos, tanto debido a acción de axentes naturais como aos axentes antrópicos. Algún dos ortostatos perderon a parte inferior do soporte e outros están afectados polo lume en forma de decoloracións de cor negra. Por último, as alteracións extractivas consisten en quitarlle tres esteos da cámara e un do corredor.

Fotografía de patrimoniogalego.net

Sobre a mámoa, polo lado do leste, aparece un gran esteo esnaquizado en dúas partes que mide un metro e vintecinco centímetros de longo e ao redor de sesenta centímetros de ancho. No extremo do oeste aparecen outros dous esteos que probablemente formasen parte do conxunto arquitectónico megalítico.

Vista desde o oeste. Fotografía do blogue megaliticia.

No ano 2019, por efecto dos tremendos incendios forestais que asolaron Galicia, numerosos xacementos arqueolóxicos foron afectados en maior ou en menor medida: a necrópole dos Campiños tamén resultou afectada, sufrindo a mámoa nº4 os efectos indirectos mediante unha serie de desprendementos da súa estrutura tumular, así como a caída dun dos esteos.

Fotografía de:
 https://es.wikiloc.com/rutas-senderismo/rianxo-petroglifos-dolmenes-y-senda-del-rio-te

Por último, tras resolución de 6 de xullo de 2017 da Dirección Xeral de Patrimonio Cultural da Xunta de Galicia, acordouse inscribir no Rexistro de Bens de Interese Cultural de Galicia a lousa decorada da necrópole de Os Camiños... Sen embargo, a pesar de que xa se incoou o expedente para declarar BIC toda a Necrópole de Os Campiños, a día de hoxe non teño nova algunha de que xa se procedese á esa declaración efectivamente, a pesar da petición da corporación municipal de Rianxo no ano 2021.

MOITAS COUSAS HAI QUE VER NO CONCELLO DE RIANXO

O Concello de Rianxo ofrece multitude de recursos turísticos visitables que merecen toda a nosa atención. Desde aquí, imos a recensionalos nunha ruta circular que abrangue unha boa xeira deses recursos turístico-culturais.

Roteiro circular polo Concello de Rianxo.

Semella que se inicia no lugar de Marquesa, lindando coa igrexa parroquial de Santa María de Asados. A continuación a subida para chegar aos petróglifos e ás mámoas de Os Campiños. É necesario, para chegar aos petróglifos e á necrópole, levar o XPS, posto que non hai case sinalización, só a sinal do inicio da ruta.

Ruta Circular en Rianxo.
 De: https://www.wikiloc.com/hiking-trails/circular-polo-concello-de-rianxo-

En Sigrás, paponeando nos primeiros días de Xullo de 2025.

SAúde, sorte e libros!!!

BIBLIOGRAFÍA E ENLACES DE INTERESE 

BOGA MOSCOSO, RAMÓN (1997): "Dólmenes de Galicia". Baía Edicións, A Coruña

FÁBREGAS VALCARCE, R., De la Fuente, F.: ''Excavación da mámoa 6 de Os Campiños (Leiro, Rianxo). Campaña de 1984''. Brigantium (7, pp91-149)

BAÑOS RODRIGUEZ, XESÚS: "Antas e pedrafitas de Galicia - guía para a súa localización". Asociación Amigos do Museu Arqueolóxico de A Coruña. Coruña 1996

https://dolmensedemaisfamilia.blogspot.com/search?q=Os+Campi%C3%B1os

https://barbanzarousa.gal/arquivo/docs/rianxo/catalogo_necropole_campinos.pdf

https://www.obaixoulla.gal/elementos/rianxo/arqueoloxia/mamoa-no-4-dos-campinos

https://www.youtube.com/watch?v=CtGA_o38YYQ

https://patrimoniogalego.net/index.php/22418/2012/07/necropole-dos-campinos-m-4/https://www.paxinasgalegas.es/fiestas/necropolis-megalitica-os-campi%c3%b1os-rianxo-21107.html

https://www.lavozdegalicia.es/noticia/firmas/2012/08/17/resurgir-os-campinos/0003_201208B17C3991.htm

https://www.lavozdegalicia.es/noticia/barbanza/rianxo/2021/09/27/xunta-inicia-limpieza-necropolis-megalitica-os-campinos/

https://www.lavozdegalicia.es/noticia/barbanza/rianxo/2020/02/21/paso-maquinaria-destroza-mamoas-os-campinos/0003_202002B21C5992.htm

https://www.lavozdegalicia.es/noticia/carballo/2011/09/19/ruta-arqueologica-partira-necropolis-os-campinos/0003_201109C19C19911.htm

https://www.lavozdegalicia.es/noticia/barbanza/2006/08/04/patrimonio-descarta-robo-losas-mamoa-rianxo/0003_4998029.htm

https://es.wikiloc.com/rutas-senderismo/ruta-dos-petroglifos-de-rianxo-foxa-vella-o-campino-os-mouchos-10638235/photo-6417316

https://www.wikiloc.com/hiking-trails/circular-polo-concello-de-rianxo-7274672#:~:text=Esta%20ruta%20circular%20fac%C3%A9mola%20para%20visitar%20os%20petr%C3%B3glifos,sendeiro%20do%20r%C3%ADo%20Te%2C%20na%20parroquia%20de%20Tarago%C3%B1a.

https://eu.wikiloc.com/ibilbide-senderismo/roteiro-arqueoloxico-rianxo-21405861

https://es.wikiloc.com/rutas-senderismo/rianxo-petroglifos-dolmenes-y-senda-del-rio-te-9102580/photo-5393555

https://www.xunta.gal/dog/Publicados/2017/20170803/AnuncioG0164-210717-0004_es.html

PEDRAFITA-MENHIR CRUZ DE GAIÁN. Santa María de Soexo, Vilalba.

PEDRAFITA-MENHIR CRUZ DE GAIÁN.

SOSPEITOSOS HABITUAIS XIII

"Vale más una tierra con árboles en los montes que un Estado con oro en los bancos..."

Alfonso R. Castelao

Debuxo de Moncho Boga, 2025.

A parroquia de Santa María de Soexo, onde se ubica o lugar de Gaián, pertence ao Concello de Vilalba. Ao norte linda coas parroquias de Alba e Belesar e polo sur unha parte da parroquia pertence ao Concello de Guitiriz. Atópase a uns quince quilómetros de Vilalba.

Google maps

Para chegar ao lugar de Gaián recomendo partir da estrada N-634 desde Baamonde e coller un desvío á esquerda onde hai unha sinal que dirixe a Casas Novas: hai que cruzar por debaixo da Autoestrada e seguir por unha estreita estrada flanqueada de carballos e extensas pradeiras. Débese seguir a dirección que sinala Soexo e chégase dereitamente a Gaián.

Fotografía de Óscar Franco, patrimoniogalego.net

Como vos podedes decatar, hoxe vou dar un salto, unha saída imprevista diante de dous elementos novos para mín (o outro é a Cruz de Gracia) que me fan pensar noutros vierios de investigación e de interpretación encol das pedrafitas galegas. A verdade é que non son opinións novedosas,  pero si que son reveladoras de horizontes que estaban aletargados e imprecisos. Tanto Castelao como Cuevillas avanzaron esta hipótese que non foi moi desenvolvida posteriormente...

Vou voltar, xa que logo, ás terras de Vilalba, á histórica bisbarra de Terra Cha, esa ben caracterizada comarca galega oculta no corazón da provincia de Lugo. Terras linaxudas, terras de suave orografía, terras altas, agarimosas.

Fotografía de Óscar Franco, patrimoniogalego.net

E nestas terras, terras fronteirizas co Concello de Guitiriz, tamén da Terra Cha, aí, perdida nun curruncho da parroquia de Soexo, nun lugar chamado Gaián, atópase este erecto e estilizado esteo de granito que amosa ben ás claras unha total similitude coa Cruz de Gaián. Neste caso, ademais, conserva a cruz de ferro alanceolada coa que  foi cristianizada a pedrafita, sempre considerando a veracidade da hipótese. 

Atópase nun cruzamento de camiños, nun lugar propio cando se trata de sinalizadores de rutas históricas, talvez prehistóricas. Para min é outro claro exemplo de cristianización dunha pedrafita-menhir, un nidio expoñente da conversión das pedrafitas en cruceiros para acompañar a aquel que camiña tamén polos roteiros da vida. Elemento que cuida os camiños, como as hermae ou os mercurios romanos, elementos que acompañan, que defenden, que protexen, similar aos lares viales que tanto abondan na xeografía arqueolóxica romanizada en Galicia. 

Lugar de Gaián, google maps.

Reaproveitamento..., e dicir, as pedrafitas non desapareceron do territorio galego, as pedrafitas persisten teimudas con gritos de silencio milenario, con outras funcións ou semellantes, pero siguen aí, impertérritas, vigorosas, altivas, silentes. Neste caso, como no da Cruz de Gracia, non estamos diante dun caso de sustitución dunha pedrafita por un cruceiro, senon no feito expeditivo de cristanización directa dunha pedrafita chantándolle directamente unha cruz na croa, na cima.

En definitiva outro sospeitoso habitual na nosa listaxe de pedrafita-menhires que siguen a aparecer na ampla xeografía megalítica galega. Por suposto, esta hipótese será repudiada sen contemplacións no momento no que se manifeste a data exacta da colocación mais ou menos actual desta de momento prehistórica e sospeitosa pedrafita. Á espera de poder visitar estas curiosas e extrañas monimentos megalíticos (casos ben únicos polo rebaixe para colocar a cruz) e analizalas polo miudo, deixarei en suspenso o xuizo e seguirán a ser tremendamente sospeitosas.

En Sigrás, no San Xoán de 2025.

Saúde, sorte e libros!!!

ENLACE

https://patrimoniogalego.net/index.php/112009/2021/11/cruz-de-gaian/

PEDRAFITA-MENHIR CRUZ DE GRACIA. Santa María de Tardade, Vilalba.

PEDRAFITA-MENHIR CRUZ DE GRACIA.

SOSPEITOSOS HABITUAIS XII.

"Porque encender velas junto a las piedras y a los  árboles y a las fuentes y en las encrucijadas, ¿qué otra cosa es sino culto al diablo? Observar la adivinación y los agüeros, así como los días de los ídolos, ¿qué otra cosa es sino culto al diablo?."

San Martiño de Dumio, "De Correctione Rusticorum".

Debuxo do anverso da Cruz de Gracia.
Moncho Boga, 2024.

Debuxo do reverso da Cruz de Gracia.
Moncho Boga, 2024.

A insospeitada pedrafita-menhir-cruceiro de Gracia ubícase nun cruzamento nos arredores do lugar Cruz de Gracia, pertencente á parroquia vilalbesa de  Tardade. Trátase dun gran esteo de granito chantado no chan. Ao seu carón sae unha corredoira primitiva flanqueada de carballos e, aos seus pés, unha poderosa pedra de granito tirada no chan. Un pouco mais preto da estrada asfaltada, eríxese un fito chantado moito mais pequeno e de diferente feitura. En fronte, do outro lado da estrada, dúas fermosas casas tradicionais, unha delas en estado ruinoso e a  outra ben restaurada: aprécianse todos os elementos adxetivos que caracterizan unha casa tradicional galega. 

Para chegar: desde A Capela da Ascensión, por unha pequena estrada que leva á parroquial de Santa María de Tardade, a pouco mais de trescentos metros, atópase a nosa sospeitosa pedrafita.

Fotografía de Óscar Franco, en partimoniogalego.net

Mantiña Castelao, no seu monumental traballo "As Cruces de Pedra na Galiza", que os megálitos bretóns e os británicos talvez non existan en Galiza; sen embargo, matizaba pouco logo, que é probable que antigamente existiran, e tamén consideraba necesario falar deles posto que a gran abundancia de "cruces outas"  que motean os países celtas "proveñen do menhir" e tamén teñen a súa orixe no chamado culto ás pedras ou litolátrico.

Fotografía de Óscar Franco.

Conta Castelao que os peregrinos xacobitas usaron as estradas romanas e deduce que os miliarios serviron de soporte ás primerias cruces. Sinala varios miliarios cristianizados que semellan padróns coroados por cruces que amosan a feitura do "lech" bretón (megalito hemiesférico ou oblongo empregado cunha finalidade ritual ou conmemorativa). O prototipo, segundo Castelao, pode ser a pedrafita cristianizaza das Portillas, idéntica a moitas pedrafitas da Bretaña francesa, da que falaremos nunha vindeira entrada.

Fotografía de Óscar Franco, facebook.

Estamos nun caso extraordinario, como hai outros moitos, dentro da ampla tipoloxía de pedrafitas que van aparecendo pouco a pouco en Galiza. Castelao estaría abraiado: na súa época simplemente non existían porque non se vían, non se miraban ou non se atopaban. O egrexio sabio de Rianxo consideraba que os menhires foran sustituidos polos milleiros de cruceiros que xalonan a xeografía galega e, sobre todo, os camiños. Os cruceiros en principio serían como sinais de direción, logo de proteción e, por último, elementos representativos da devoción popular.

Fotografía de Óscar Franco, facebook.

Sen embargo non é este o lugar onde me propoño analizar si a cuestión dos cruceiros é ou non un sustituto das pedrafitas, mais, sin que sirva de regla, semella que nalgúns casos podemos atopar reaproveitamentos, a utilización de vellas pedrafitas como elementos cristianizados a xeito de cruceiros. Poucos casos pero significativamente paradigmáticos que, por suposto, non constitúen unha regla (como dícía antes) no infinito universo das pedrafitas galegas.Trátase de dous vetustos esteos de granito pizarroso ergueitos en terras de Vilalba.

Fotografía de Óscar Franco, facebook.

Unha suxerente liña de investigación proposta por Dolores González de la Peña no seu blogue arqueotoponimia sinala  que en Galicia non houbo unha sustitución dos "mercurios" ou postes sinalizadores nos camiños por cruces, senon que houbo unha continuidade dun elemento prerromano cruciforme ata que finalmente foi adoptado polo cristianismo e dicir, Cristo no seu papel de pastor, de guía, ben podía sustituir aos lares viais romanos. A chave da interpretación atópase nos rituais relacionados con elas: acender velas nas encrucilladas, deixar moreas de pedras, elaborar conxuros, enterrar aos nenos que nacían sen bautizar, realizar ritos curativos de enfermidades tradicionais...

Fotografía de Óscar Franco, facebook.

Sexa como sexa, hoxe en día sabemos que as pedrafitas en Galicia non desapareceron, sempre estiveron aí: ou ben físicamente, agachadas entre o bosque remoto, ou ben a súa presenza podíase explicar pola pegada invisible da súa ausencia. Cruces, penedos, culto aos lares viales, sinalizadores de camiños, de necrópoles, presenza de lendas, de culto as pedras, símbolos fálicos, observatorios astronómicos, marcos de término, reutilización en antas, reutilización en construcións adxetivas tradicionais, marcadores de mananciais... As pedrafitas sempre estiveron aí, aquí, mimetizadas no espazo-tempo, reutilizadas tamén como cruceiros, como símbolos que a sociedade tradicional galega sempre soubo recoñecer. Cambio de tempos, de usos, pero similar importancia, sacralidade e omnipresencia.

Fotografía extraída de Google Maps.

A Cruz de Gracia, ubicada na parroquia de Santa María de Tardade, no lugar do seu mesmo nome, é un bloque de pedra moi estilizado que amosa na croa un un perfecto rebaixe rectangular feito para colocar unha cruz de ferro ou de madeira. Un posible exemplo de reutilización das pedrafitas que xalonaron os nosos camiños prehistóricos. Un sospeitoso habitual mais dentro do acervo pedrafiteiro galego.

En Sigrás, chegando ao verán do ano 2025.

Saúde, sorte e libros!!!

BIBLIOGRAFÍA E ENLACES

Afonso R. Castelao: "As cruces de pedra na Galiza" Ed. Akal.

https://arqueotoponimia.blogspot.com/search?q=menhires

https://www.academia.edu/32335741/Mart%C3%ADn_de_Braga_De_Correctione_Rusticorum_574_1

https://www.facebook.com/groups/CruceirosGalicia/posts/1856591354524332/

http://patrimoniogalego.net/index.php/112013/2021/11/cruz-de-gracia/?

fbclid=IwY2xjawLAtEZleHRuA2FlbQIxMAABHtF1niC6cz17BHBvuQcnh14sn22BmhfTj8jEsCuaBZrNlbf00xn-QLIbpHOX_aem_CRKyG-dmmTurjN0oC1sVvw