ANTA-DOLMEN MÁMOA DAS ACHAS. San Sebastián de As Achas, A Cañiza.

ANTA-DOLMEN MÁMOA DAS ACHAS.

"Dicho contexto vuelve a situar esta fotografía en el tiempo, no en su propio tiempo original, pues eso es imposible, sino en el tiempo narrado. Este tiempo narrado construido ha de respetar el proceso de la memoria que pretende estimular"

John Berger: "Mirar". Ed. Hermann blume, Madrid 1987.

Debuxo idealizado da Anta Mámoa das Achas.
Ramón Boga Moscoso

As Achas, A Cañiza, Terra da Paradanta, Serra da Groba..., terras e xentes e paisaxes, e ríos e montes; terras soñadoras, talvez bucólicas, talvez recias e rudas, como as mulleres e os homes que mantiveron e humanizaron unhas paraxes que chegaron ata hoxe case sen cambios, fosilizados no tempo e no espazo. E tamén souberon adaptarse aos tempos. Terra de costumes arraigadas, terras de paso, case de fronteira, terras de montes. Terra tamén de romarías, de santuarios, de ritos suavizados polo cristianismo, de fontes e regatos milagreiros, cantaríns, rumorosos.

https://es.wikiloc.com/rutas-senderismo/a-caniza-116676186/photo-74870451

E aí, nun curruncho escondido, recóndito, atópase humilde, entre carballos, fentos, castiñeiros, musgo e bidueiros, a Anta das Achas. A Anta, compañeira doutros moitos elementos megalíticos destas lexendarias terras, fai honra á Paradanta, lugar de antas, pedra de pedra.

https://es.wikiloc.com/rutas-senderismo/a-caniza-116676186/photo-74870451

Antóxaseme curioso e sempre me pareceu chamativo (aínda que eu non son esperto nestes temas) que o topónimo "achas" faga referencia a un anaco de madeira "groso que resulta de fender un toro", segundo o diccionario da Real Academia Galega, e segundo a ancestral costume de todas as parroquias de Galicia. Sen dúbida "acha" significa eso e sempre foi así como nome común. Outra cousa é a súa idiosincrasia como topónimo: dentro dos meus cativos coñecementos ao redor da evolución toponímica, sempre pensei que si este lugar se denomina As Achas porque fendían moitos toros, entón en Galicia tería que haber centos de topónimos "achas", e isto non é así.

Foto Turismo A Cañiza.

Insisto, o que vou a expoñer aquí non é mais que unha simple intuición, talvez unha barbaridade, non ten base etimolóxico-científica algunha. Aí vou, de cabeza, sen paracaídas: se cadra este topónimo podería proceder de "archa", "d´archas" e por un lado derivou en "arcas"; polo outro, "archas" puido perder polo longo camiño da evolución o "r" para rematar converténdose en "achas". Polo tanto, segundo esta "estupenda" deducción, o topónimo Achas viría a significar Arcas e dicir, referiríase a antas, aos monumentos megalíticos funerarios.

Foto Turismo A Cañiza.

Son conscente do aventurado desta opinión e barrunto que podo estar a arroxarme polos procelosos e ignotos mundos siderais, nunha especie de ciencia ficción na interpretación do topónimo. Si é así, o sinto, non se voltará a repetir... Como diría Ana Boullón Agrelo, e seguro que con acerto sublime, probablemente este pode ser un bo exemplo de uso e abuso na interpretación dos topónimos. Por outra parte, despois de investigar por aquí e por alí, non atopei ningún investigador que manteña esta opinión. Que non o atopase, tampouco quere dicir que non exista... Excepto Navaza que considera moi probable que, pola súa morfoloxía, non sexa un fitotopónimo, o que parece conter a forma simple "acha".

Como estaba a dicir mais enriba, esta marabillosa anta atópase aloxada nunha preciosa paraxe, cuberta dunha frondosa vexetación adscrita ao bosque atlántico. Parece ser que foi escavada, cousa que non puiden confirmar. Atópase sinalizada e forma parte da coñecida como Ruta de Petán, un senderio circular que percorre a zona do norte cara ao sur.

Parece formar parte do grupo de monumentos megalíticos con planta de forma poligonal e corredor desenvolvido, diferenciados tanto na planta como no alzado. Probablemente está a conservar seis ou sete esteos da cámara e algún outro do corredor. A mámoa debe acadar mais de trinta metros de diámetro, sendo das do tipo medio-grande.

En definitiva, e para rematar, unhas terras, as da Paradanta, que sempre merecerán unha visita, e non só polos monumentos megalíticos.

Saúde, sorte e libros!!!!!

PARA SABER ALGO MAIS, PERO POUCO MAIS

Gonzalo Navaza: "Fitotoponimia Galega", 2006 Fundación Barrié de la Maza. Tórculo Artes Gráficas, S.A.

https://www.caniza.org/es/turismo/ruta-de-senderismo/ruta-de-senderismo-da-cidade-castrexa-das-grades

https://es.wikiloc.com/rutas-senderismo/a-caniza-116676186/photo-74870451 

https://es.wikiloc.com/rutas-senderismo/prg-207-ruta-da-cidade-castrexa-das-grades-116985519

https://www.caniza.org/index.php/es/turismo/recunchos/mamoa-das-achas

ANTA-DOLMEN MÁMOA DO CRUCE. Parada de Alperiz, Lalín

UNHA EXCURSIÓN EN CATRO ACTOS

ACTO IV

"PULPO Á FEIRA ESTILO CARBALLIÑO

PREPARACIÓN:

Limpiamos el pulpo, y lo ponemos a cocer, si puede ser en una cazuela de cobre. Metemos el pulpo cuando el agua empiece a hervir. Su cocción suele rondar los 20 minutos, aunque siempre tenemos que darle más tiempo si es más grueso. Después de cocinarlo apartamos la cazuela del fuego y la dejamos reposar unos 5 minutos. Sacamos el pulpo con un pincho procurando no arrancarle la piel y lo dejamos un poco fuera de la cazuela. Para cortar el pulpo, lo troceamos con unas tijeras colocándolo en un plato, preferiblemente de madera. Le echamos la sal gruesa, el pimentón picante, el aceite y alrededor, las patatas. Se recomienda comerlo con pan de Cea."

ÁLVARO CUNQUEIRO Y ARACELI FILGUEIRA IGLESIAS: "Cocina Gallega". Edición do Cumio.

Anta-dolmen da Mámoa do Cruce (Nº 1 e/ou 7)
Debuxo de Ramón Boga, 2024.

E seguimos no Conxunto de mámoas ou Necrópole do Monte Fonteiriño en Alperiz. 

O día estaba metálico, gris por momentos, e cun sol espléndido por outros. A herba mollada, ás árbores coas follas cun verdor incipiente e as pradeiras cun olor a mil diaños, froito da idílica (é unha ironía, non vaia a ser) actividade agraria. 

Situación e numeración da Necrópole do Monte Fonteiriño
en Alperiz, segundo Antonio Presas García.

É probable que por aquí serpenteara un camiño medieval que partía das terras de Dozón: desde o mosteiro de San Pedro de Vilanova de Dozón (aproveitando unha posible vía romana) seguía ata Parada e Santo Domingo. Moi cerca está a Ponte dos Cabalos, ponte medieval que salva o cauce do río Arnego.

Un dos primeiros debuxos dos serepntiformes da 
Mámoa do Cruce.
Non sei quen eo autor, aínda que posiblemente
sexa de Lorenzo-Ruza. 
A imaxe collínlla prestada a Antonio Presas, do 
seu traballo mencionado na bibliografía.

E para rematar esta bonita, inolvidable e inefable viaxe-excursión en catro actos, tócalle á Mámoa do Cruce, que para algúns aparece nomeada co nº 1 e para outros co número 7. Nas recientes escavacións tamén se sinala co número 1. Nós seguimos a numeración de Antonio Presas García no artigo que vai na bibliografía. 

A Anta do Cruce.
Fotografía de Ramón Boga, 1990.

Si a necrópole recibe o nome da mámoa que tiña chantada a cruz no lombo da pedra cobertora, deduzo que esta  ten que levar o número 1. Si a denominación "cruz", tan común no territorio galego para nomear un cruzamento, fose a causa do nome da necrópole, entón mantería que o número 1 debería adscribirse á Mamoa do Cruce. Pero deixemos esta peregrina disquisición..., e prosigamos.

 

A Anta do Cruce.
Fotografía de Ramón Boga, 1990.

Segundo Presas, a primeira referencia aos monumentos megalíticos na Terra do Deza procede dun documento de San Martiño Pinario onde se cede a vila de Filgueira ao mosteiro de Antealtares, para sinalar os seus lindeiros. Sen embargo a primeira nova contemporánea procede de Álvarez Lineses na "Geografía General del Reino de Galicia" (1936), onde expresamente menciona as mámoas de Alperiz e Parada. 

A Anta do Cruce.
Fotografía de Ramón Boga, 1990.

Crespo Názara, no ano 1951, Fermín Bouza Brey (1953) e Ramón Sobrino Lorenzo-Ruza (1957) tamén nomean estas mámoas, sobre todo Ruza que fotografía e debuxa as gravuras serpentiformes da Mámoa do Cruce e o Altar do Sol. Bouza-Brey debuxa as plantas de seis mámoas. Ruza centrouse nas gravuras serpentiformes do  chanto da cabeceira da anta, únicos casi a escala galega (María José Bóveda). Ruza, en colaboura con Martínez López  realizou, no ano 1957, unha pequena escavación na cámara da Mamoa do Cruce para deixar ao descuberto as gravuras, constantando a presenza de seis serpentiformes na lousa da cabeceira. A cámara conservaba á vista catro esteos completos.

 
Vista da Anta da Mámoa do Cruce no ano 2008.
 Autor, Ramón Boga

Pero sobre todo serán Filgueira Valverde e García Alén no "Inventario de Monumentos Megalíticos da Provincia de Pontevedra" do ano 1977, os que describiron a necrópole que estaba composta por seis mámoas de sete soportes cadansúa, así como un pequeno corredor, e unha delas con representacións serpentiformes. 

Vistas da Anta da Mámoa do Cruce no ano 2008.
 Autor: Ramón Boga

Como dicía na anterior entrada, a bibliografía megalítica foi deudora e cautiva durante anos das consideracións de Lorenzo-Ruza e Martínez López que non as consideraban antas (Altar do Sol e Mámoa do Cruce), senon unha especie de colocación de pedras típicas da área occidental da Cultura Megalítica.  O mesmo consideraban Filgueira e Alén. Esta situación cambiou sobre todo despois da intervención de Penedo (1989) e da actuación de M. Lestón no ano 2015.

Traballos de escavación en 2016.
Fotografía Xunta de Galicia.

A primeira intervención arqueolóxica na Mámoa do Cruce foi executada por Penedo Romero no ano 1989, promovida pola Xunta de Galicia: pronto se voltou a recubrir para que o impacto fose mínimo. Esta intervención permitiu constatar que aínda se consevaban as gravuras serpentiformes. As sondaxes arqueolóxicas posibilitaron observar, ademais, a estrutura e estado de conservación da cámara. Pese a estar bastante alterada polos traballos de apertura da pista que vai a Alperiz, na década de 1970, todavía conservaba tres dos ortostatos fracturados descritos por Bouza Brey e os gravados da pedra da cabeceira.

Traballos de escavación en 2016.
Fotografía Megaliticia.

A seguinte intervención na Mámoa do Cruce, despois de anos de abandono e ostracismo, realizouse no ano 2016 a cargo de María José Bóveda: centrouse sobre todo na limpeza da mámoa. A fase inicial consistiu na eliminación da vexetación para a continuación realizar un levantamento planimétrico e avaliar o seu estado de deterioro. 

Fotografía Xunta de Galicia.

Procedeuse tamén a eliminar a cubrición feita por Penedo no ano 1989 e a sustituila por outra mais axeitada e menos agresiva. Deste xeito quedou á vista a cámara do megálito ao completo podéndose contemplar as gravuras serpentiformes. Tamén se axeitou a estrutura tumular. Un cercado de madeira e paneis informativos completaron a intervención. Constatouse do mesmo xeito que os gravados foron remarcados con pintura branca e que o ton roxizo foi causado polo lume procedente, probablemente, tanto polos fachos cos que se entraba para colocar aos mortos, como os que se encendían na Idade Media para os que se refuxiaban das inclemencias metereolóxicas no interior.

Fotografía propiedade do blogue megaliticia.blogspot.com

                      

En canto ao enxoval rescatado, hai que resaltar asombrosos obxectos tan impresionantes como pezas de calzado, botellas, potas de ferro, plásticos varios..., e ademais anacos de cerámica prehistórica e unha xerra enterrada na mámoa. Este vaso ovalado ou xerra acada unha altura de 20 cms e foi atopado fóra da cámara, no que podería ser un depósito secundario.  Pola súa forma semella que non se corresponde coa época de construción nin coas primeiras etapas de utilización da mámoa, senón que é probable que proceda da Idade do Bronce. Os zapatos son de datas históricas incertamente indeterminadas.

Anta do Cruce.
Fotografía de Ramón Boga, 2024

Desta noutrora poderosa anta consérvase hoxe unha mínima parte: a pedra da cabeceira íntegra e a parte inferior doutros tres esteos. Na cara interior da pedra da cabeceira e nos restos dos dous esteos contiguos aínda se poden admirar os gravados de liñas ondeantes que ben poideran representar serpes. É probable que tiveran, como dicía antes, o seu bordo pintado de branco, talvez para acadar un maior realce.

Anta do Cruce.
Fotografía de Ramón Boga, 2024

No ano 2023 acometéronse traballos de posta en valor e limpeza das Mámoas de Alperiz, control arqueolóxico da roza da vexetación e sinalización das mámoas coa sustitución dun panel informativo. 

Anta do Cruce.
Fotografía de Ramón Boga, 2024

En definitiva, a pesar de ser un ben que ten a máxima proteción por ter sido declarado Ben de Interese Cultural (BIC), atópase moi dereriorado maiormente  debido á perda de boa parte da masa tumular que, xunto cos poucos restos conservados da estrutura arquitectónica, convértena nun monumento en bastante mal estado de conservación. Aínda que, pensándoo ben, todo é susceptible de ir a peor. Sen embargo, pensándoo un pouquiño mais, desde a miña primeira visita as cousas foron indubidablemente a mellor.

Anta do Cruce.
Fotografía de M. Vázquez, 2024

LÁSTIMA QUE REMATOU

E proseguimos a viaxe-excursión. Transitamos por esas feraces e fermosísimas terras da profunda Galicia, onde a naturaleza e a arte van cinguidos por unha estola consustancial ao espíritu galego, ese que eu sinto pero que non sei si existe. Son estradas que serpentean flanqueadas de carballos, castaños, bidueiros..., plagadas de paxaros que nos acompañan trafegando nos seus quefaceres diarios. Son estampas inolvidables, sempre distintas e sempre iguais. E, con tranquilidade, molestando e contaminando co ruxido do motor do automóbil, fumos chegando á cidade do Carballiño. E fumos xantar polbo.

Igrexa da Vera Cruz, obra do
arquitecto Antonio Palacios.
Foto de Moncho Boga, 2024.

Tamén mellorou O Carballiño como cidade desde que eu non fora. Rúas limpas, paseo fluvial no Arenteiro cun viveiro de troitas, o pequeno pero fermoso balneario, a igrexa da Vera Cruz (obra de Palacios), etc.

E, por suposto, unha terraciña na praza do Concello onde fixemos honra a un pequeno refrixerio antes de xantar. E fumos xantar: e xantamos polbo...

Polbo á feira, polbo á feira con cachelos (estilo Carballiño), polbo ao ferro e unha boa ensalada con moitos elementos vexetais e marítimos. E fartamos. Con postre e café.

E fixemos unha pequena visita turística e por fin merendamos: "cañitas fritas" do Carballiño, pastel con personalidade de seu, propio e esencia da oferta gastronómica dos carballineses. 

O retorno foi case polo mesmo traxecto: Castro Dozón, Rodeiro, Agolada, Santiso, Melide...

Un día que merece ser recordado, repetido e honrado ao longo da nosa pequena existencia; pequena si a comparamos coa inmensidade do océano e do universo sideral...

Saúdos desde Sigrás, nas prostrimerías da primavera de 2024.

Saúde, sorte e lectura!!!!

 

BIBLIOGRAFÍA FUNDAMENTAL

BOUZA BREY, F. "Dólmenes con grabados serpentiformes y hacha y rompecabezas nórdico en la Galicia Central". Archivo Español de Arqueología XXVI. 1953.

PENEDO ROMERO, R: "Escavación arqueolóxica na mámoa 1 de A Cruz, Alperiz (Lalín, Pontevedra)". Arqueología/Informes, 3:179-82. Santiago de Compostela: Xunta de Galicia. 1995.

PRESAS GARCÍA, A.: "A Necrópole Megalítica de Alperiz (Lalín). PDF.

VÁZQUEZ CRESPO, A. e González Alén, D.: "A comarca do Deza". Servizo de Publicacións da Deputación Provincial de Pontevedra, 1977.

FILGUEIRA VALVERDE e García Alén: "Adiciones a la Carta Arqueológica de la Provincia de Pontevedra". El Museo de Pontevedra. 1959.

FILGUEIRA VALVERDE e García Alén: "Inventario de Monumentos Megalíticos de la provincia de Pontevedra". El Museo de Pontevedra, 1977.

AURORA E OLIVA GONZÁLEZ GALÁN: "El camino de peregrinación a Compostela por el sur del municipio de lalín. La ruta de Invierno".

Https://megalitos.arqueoloxico.com

https://megaliticia.blogspot.com/2015/11/dolmen-altar-do-sol.html

http://www.farodevigo.es/portada-deza-tabeiros-montes/2015/01/06/compromiso-denuncia-grave-deterioro-conjunto/1160718.html

https://www.farodevigo.es/deza-tabeiros-montes/2021/11/25/alperiz-paso-cerca-version-original-59925217.html


http://www.lavozdegalicia.es/noticia/deza/lalin/2015/08/22/lalin-busca-potenciar-patrimonio-natural-proteger-mamoas-alperiz/0003_201508D22C39915.htm

https://www.lavozdegalicia.es/noticia/deza/lalin/2016/08/20/hallan-vaso-campaniforme-trabajos-alperiz/0003_201608D20C2993.htm

http://patrimoniogalego.net/index.php/76978/2015/08/mamoa-da-cruz-1-do-grupo-mamoas-de-parada-1-41/

https://www.galiciamaxica.eu/galicia/alperiz/#google_vignette

https://turismo.lalin.gal/es/prehistoria/-/asset_publisher/JEtGPFCe1Cit/content/id/96975

https://cuevadelapileta.blogspot.com/2015/11/instan-la-xunta-ampliar-la-excavacion.html

ANTA-DOLMEN O ALTAR DO SOL. Parada de Alperiz, Lalín.

UNHA EXCURSIÓN EN CATRO ACTOS

ACTO III

"Me pregunté de dónde se sacaría aquellas historias. Yo sabía perfectamente que se tomaba el cóctel con el árbol para eliminarlo del paisaje y evitar que mamá se volviera aún más loca, ni más ni menos. Pero al imaginármelo en un barco lleno de piratas surcando el mar Caribe, o el del Norte, para descubrir islas secretas, decidí creer su historia. Porque, como siempre, sabía contar hermosas mentiras por amor."

OLIVIER BOURDEAUT: "Esperando a míster Bojangles". Narrativa Salamandra. Barcelona, 2017.

Debuxo do Altar do Sol.
Versión de Ramón Boga Moscoso 2024

E proseguimos a escudriñar  a necrópole de Parada de Alperiz: en moi pouca distancia  agrúpanse tres elementos megalíticos que conforman (xunto aos xa desaparecidos) un auténtico outeiro sagrado, pagano, de importancia arqueolóxica única. A chaira onde se asenta a necrópole, o altiplano, desde onde se divisan amplas e singulares perspectivas paisaxísticas, foi sen dúbida unha paraxe sagrada, simbólica, como se pode deducir pola salvaxe cristianización, pola potente etnografía, pola indubidable simboloxía das gravuras conservadas e polo indiscutible lugar de aposento. Un extraordinario, impresionante e máxico enclave de características arqueolóxico-simbólicas sorprendentes.

O Altar do Sol na única imaxe que posuía no ano 2012.
Concello de Lalín

Comentaba Manuel Lestón (o arqueólogo que levou a cabo as intervencións) que este enclave foi importante desde a antigüidade, polo emprazamento, polos relatos lexendarios, polo inmensidade das estruturas..., aparecendo a denominación de Altar do Sol por primeira vez nun texto de Bouza Brey do ano 1953, onde recollía as indicacións dos veciños.

O motivo destas peculiaridades que a singularizan son as concavidades circulares naturais que hai na pedra cabeceira da anta, un esteo que foi empregado adrede polos construtores e que fixo pensar en cultos helioteistas: tanto a pedra cabeceira do Altar do Sol como a da Mámoa do Cruce están orientadas ao nacente. Coa súa monumentalidade debeu ser durante moito tempo o centro de todas as miradas, o lugar central visible desde lonxe, e sempre este tipo de monumentos arrastran numerosas lendas de tesouros ocultos, polo que é moi fácil que os buscadores de tesouros acudisen a cotío... En plan ensoñación podería imaxinar poderosos ritos sagrados celebrados nos solsticios, onde a xentiña do Neolítico adoraría, mediante sofisticados rituais iniciáticos, a chegada dun novo ciclo no eterno retorno das estacións.

                                           

                                     Foto procedente de: 

      https://twitter.com/Turgalicia/status/1310655718857543681 

Este segundo elemento que estamos a admirar, escrutar e nomear, é a anta sinalada co número 6 da necrópole: o Altar do Sol que a min sempre me recordou aquel primeiro tebeo de Tintín que leín aos 12 anos a saber,  "O Templo do Sol", cousa non moi orixinal, me temo. 

Escavación do ano 2015.
Fotografía estraida do blogue Megaliticia.

A primeira entrada que publiquei neste blogue data do 8 de xullo de 2012, e daquela non atopei o Altar do Sol, pero baixei unha fotografía escaneada dunha publicación do Concello de Lalín. Non o atopei a pesares de que estaba a menos de 40 metros da Mámoa da Cruz. A paisaxe era outra e as inclemencias metereolóxicas impedíranme poder descubrilo.

Escavación do ano 2021.
Fotografía estraida do blogue Megaliticia.

Describía entón -a partires das informacións de Filgueira Valverde e García Alén- unha agrupación de pedras con forma de recinto circular pechado, presidido por unha gran pedra con dúas oquedades en forma de círculo que a veciñanza coñecía como Altar do Sol. Desde aquela, dicía, moitas cousas cambiaron.

O Altar do Sol no ano 2024.
Fotografía de Moncho Boga.

Efectivamente, no ano 2015 unha equipa de arqueólogos capitaneados por Manuel Lestón, acometeron a espléndida e benvida tarefa de por en valor o conxunto megalítico de Alperiz: os traballos de recuperación do Altar do Sol.

Pero antes das escavacións arqueolóxicas de 2015, o Altar do Sol xa fora obxecto de diversas interpretacións e incluso non se chegou a considerar coma unha anta. Por unha banda, mantíñase que poidera ser unha mámoa arrasada da que só se conservou a anta; pola outra, que foi unha anta preparada para ser cuberta por un túmulo, cousa que non se chegaría a realizar: ficaría inconcluso.

O Altar do Sol no ano 2024.
Fotografía de Moncho Boga.

Sen embargo as cousas trocaron a partires do ano 2015, logo da intervención arqueolóxica dirixida por Manuel Lestón, como ben dicía mais enriba. Foi entón cando se manifestou a evidencia de que estamos diante dunha mámoa moi arrasada cos seus chantos esnaquizados, uns pola metade e outros directamente pola base. Polo tanto é, sen dúbida, unha anta clásica, coa súa cámara e tapada por unha morea de terra e pedras.

Trátase así dunha anta que describe planta poligonal cunha forte tendencia a circular, con corredor de entrada en apariencia pouco desenvolvido, formada por sete esteos. Orixinalmente medía dous metros e vinte centímetros de altura e once metros cadrados no interior da cámara. A pedra cobertora ou tampa medía case dous metros de lado e tiña un grosor duns 50 centímetros, situada hoxe a un lado da anta.

O Altar do Sol no ano 2024.
Fotografía de Moncho Boga.

Nesta intervención escavouse o interior da cámara e logo procedeuse á recolocación de tres esteos que estaban fracturados. Tamén se avaliou a posibilidade de volver a colocar en posición vertical unha das lousas do corredor que estaba caída. E acometeuse así mesmo unha intensa laboura de limpeza.

O Altar do Sol no ano 2024.
Fotografía de Moncho Boga.

No ano 2017 procedeuse a outra pequena intervención de limpeza da vexetación e efectuouse un rexistro fotogramétrico así como a restauración virtual para permitir a correcta visualización e rexistro dos esteos da cámara, identificando outros posibles fragmentos que poideran formar parte da estrutura arquitectónica da anta.

O Altar do Sol no ano 2024.
Fotografía de Moncho Boga.

Para rematar, constatar que as inmediacións da anta aparecen espallados, formando parte dos lindes das leiras, enormes esteos que probablemente proceden tanto desta anta como das outras que foron arrasadas por labouras agrícolas. 

O propietario dos terreos onde se asenta o Altar do Sol esnaquizou completamente tres das mámoas da necrópole cunha máquina escavadora. Segundo Antonio Presas, si non desapareceu o Altar do Sol foi debido ao medo do propietario a destruir "unha construción simbólica da que tiña recibido anteriormente información por parte dalgún organismo público, como o Ministerio de Información y Turismo". Estes feitos aconteceron na década de 1990.

O Altar do Sol no ano 2024.
Fotografía de Moncho Boga.

É, POR ÚLTIMO, UN OBRIGATORIO TRAXECTO E UNHA INEXCUSABLE VISITA.

Desde a estrada de Lalín a Rodeiro (PO-533), hai un desvío á dereita, mais ou menos á metade do traxecto, xusto despois dunha gran fábrica (Nucansa), onde hai indicadores cara a Dozón, por onde debemos dirixir o noso automóbil. 

Ábsida da Igrexa de San Pedro.
Foto Moncho Boga, 2024

Este é un percorrido que eu fixen moitas veces nas miñas viaxes cara a Ourense, por iso recomendo unha perentoria excursión por estes sobranceiros paraxes, pois calquera día poden facer algunha desas desfeitas as que lamentablemente estamos tan acostumados. Desde que eu non ía por esas frondosas terras, hai xa uns cantos anos, a estrada permanece mais ou menos igual, o cual posibilitou unha certa reconciliación co mundo, sen que sirva de precedente. Por iso é necesaria unha incursión, unha visita que sempre procuro realizar cando vou por isas estradas onde o mundo se chama Dozón.

Ventá con arco de medio punto moldurado, 
cimacios, columniñas acodilladas nas xambas
coroadas de capiteis vexetais e óculo.
Foto Moncho Boga, 2024

Trátase dunha estrada que leva a Castro Dozón e está nunha boa parte flanqueada de carballeiras o que permite circular por unha especie de galería cuberta dunha frondosa masa vexetal durante varios quilómetros: un pintoresco traxecto que debería figurar nas guías turísticas. Desviandonos á esquerda (hai varias sinalizacións) teremos que ir á forza a visitar o mosteiro de San Pedro de Vilanova de Dozón. O que permenece en pé do antigo mosteiro é unha igrexa románica de planta rectangular e ábsida semicircular das mais singulares e fermosas das moitas singulares e fermosas que podemos visitar en Galicia: "a mais fermosa do mundo e unha das mais fermosas de Galicia."

Porta do norte con dúas arquivoltas,
todo elo coroado por unha ringleira de arquiños
cegos a xeito de tornachoivas.
Foto: Moncho Boga, 2024

En Sigrás, nos día centrais do mes de xuño de 2024.

Saúdos, sorte, ánimo e moita lectura!!!!

CONTINUARÁ...

PARA SABER MOITO, MOITO MAIS

Antonio Presas: "A Necrópole Megalítica de Alperiz (Lalín). PDF.

Vázquez Crespo, A. e González Alén, D.: "A comarca do Deza". Servizo de Publicacións da Deputación Provincial de Pontevedra, 1977.

Filgueira Valverde e García Alén: "Materiales para la Carta Arqueológica de la Provincia de Pontevedra, 1956". El Museo de Pontevedra.

Filgueira Valverde e García Alén: ·Inventario de Monumentos Megalíticos", 1977.

https://megaliticia.blogspot.com/2015/11/dolmen-altar-do-sol.html

https://omeigodotea.blogspot.com/2016/12/altar-solar-e-antas-de-alperiz-lalin.html

https://twitter.com/Turgalicia/status/1310655718857543681

https://turismo.lalin.gal/es/imprescindibles/-/asset_publisher/ucWhwsbC26cN/content/id/96975 

https://www.xunta.gal/hemeroteca/-/nova/053562/xunta-avanza-recuperacion-del-conjunto-megalitico-alperiz-lalin-con-una-nueva?langId=es_ES 

https://twitter.com/Turgalicia/status/1310655718857543681 

ANTA-DOLMEN MÁMOA DA CRUZ. Parada de Alperiz, Lalín.

UNHA EXCURSIÓN EN CATRO ACTOS

ACTO II

"Como ya era bastante tarde, encontraron poca gente en el Kagimoto-ya. Pidieron los famosos fideos soba, hechos a mano, con tempura de verduras de temporada y sorbieron ruidosamente, lo que se considera un gesto de buenos modales".

HIDEO YOKOYAMA: "La Luz del Norte".  Ed. Narrativa Salamandra, Barcelona 2024.

Anta-dolmen Mámoa da Cruz.
Parada de Alperiz, Lalín.
Debuxo de Ramón Boga Moscoso, 2024.

E continuamos polas sinuosas estradas do que podería ser o embigo de Galicia con dirección ao destino final: O Carballiño e o polbo. Iamos ver a miña irmán  maior que estaba de relaxamento no balneario da cidade do Arenteiro.

Os Pendellos, Agolada 2024.
Fotografía de Ramón Boga Moscoso

E dicía que continuamos e fixemos unha primeira e pequena parada técnica para tomar un café. Seguía o tempo revolto: choiva, nubes, nubarróns, claros, sol, nubes, choiva, claros, sol, nubarróns... Pois sí: paramos en Agolada, a Aquam Latam dos romanos. Había uns trinta anos que eu non estivera na Agolada a pesares de que pasei por aí moitas veces desde entón. Recordo moi ben a primeira e única vez que parei nesta vila a primeiros da década de 1990: ía ver e fotografiar a anta de Parada de Alperiz no Concello de Lalín, famosa polas súas gravuras serpentiformes e que había pouco fora escavada por primeira vez. A verdade é que por culpa desa primeira breve estadía non me quedaron gañas de voltar a parar nesta pequena capital municipal, foi unha impresión nefasta e seguramente inxusta: os pendellos esmendrellados, un pobo que semellaba triste, feo, desconchado, como abandonado e insidioso no medio da nada. Dicía que voltei  por esa estrada moitas veces mais pero nunca, nunca, me quedaran gañas de voltar.

Os Pendellos, Agolada 2024.
Fotografía de Ramón Boga Moscoso.

Que inxustos son os recordos ás veces! O día 1 de maio voltei novamente e non teño palabras para describir o que vimos, o que atopamos alí, unha sorpresa maiúscula, unha agradable e marabillosa sorpresa. Xa non era o escuro pobo que eu recorbaba: as rúas arranxadas, moitas casiñas restauradas, a praza do Concello semellaba outra, cambiando radicalmente a pesares de que foi construida (tamén o Concello) a costa dunha boa parte dos pendellos... E había turistas, coma  nós mesmos. 

É necesario recordar que cos anos, cos esforzos titánicos da iniciativa veciñal (blogue os Pendellos) e á teimuda determinación de Manuel Busto entre outros moitos, os Pendellos de Agolada foron finalmente restaurados, feito que eu fun seguindo desde a distancia e desde a inmediatez que proporcionan as redes sociais.

Os Pendellos. Agolada, 2024.

Por todo isto a día de hoxe non podo por menos que recomendar a visita inexcusable a esta fermosa vila, unha visita que paga a pena desde todos os puntos de vista: aínda que falta moito, a meirande parte dos Pendellos están restaurados. Foi un lugar de Feira, de mercado, de cruzamento de camiños, de rotas, de intercambio de ideas e de mercadurías. Os Pendellos son coma un pobo pequeno dentro doutro pobo, con mostradores, tendas, estábulos, prazas..., feitos de grandes pedras de granito ben traballadas, algunhas semellan pedrafitas, outras esteos de cámaras megalíticas. Sexa como sexa, estamos diante da demostración do bo facer dos canteiros galegos. Insisto (espero que no meu descargo e para satisfacer unha inxustiza): visitade Agolada. Ah!, o café estaba moi bo.

ANTA-DOLMEN MÁMOA DA CRUZ. PARADA DE ALPERIZ, LALÍN

E despois desta deliciosa e proveitosa parada na mentada vila de Agolada, continuamos satisfeitos e amodiño cara a Parada de Alperiz, onde se conserva unha espléndida necrópole megalítica que estaba conformada por nove mámoas, das que hoxe só se están a conservar cinco. Distribuíase a través de sete mámoas que formaban o núcleo principal, as Mámoas do Monte Fonteiriño. Había dúas mais a uns catrocentos metros do Altar do Sol, formando o subgrupo da Zarra do Canal. 

Mámoa da Cruz (nº1).
Fotografía de Ramón Boga Moscoso.

Este campo de mámoas atópase emprazado nunha zona chaira  entre o Coto Pedreiras ao W e o río Arnego ao L. O conxunto recibe varias denominacións: A Cruz, O Monte Fonteiriño e a Zarra do Canal. A conversión dos montes en pradeiras constituiu un grave problema para a conservación das antas desta necrópole: catro foron totalmente esnaquizadas (mámoa da Cima e as mámoas números 3, 4 e 5). Consequiron salvarse da desfeita as mámoas número 1, 6, 7 e as mámoas cos números 8 e 9 da Zarra do Canal.

Mámoa da Cruz, 2024.
Foto de Moncho Boga.

Como na meirande parte de Galicia, estes nosos senlleiros monumentos estiveron a sufrir as violacións dos buscadores de tesouros, o reaproveitamento de moitos esteos para diversas construcións tradicionais e, como estaba a dicir antes, a roturación de novas terras e a conseguinte destrucción de moitas carballeiras, así como a apertura de novas pistas..., constituiron e constitúen as súas principais amenazas.

Mámoa da Cruz.
Fotografía de Ramón Boga Moscoso, 2024.

E alí nos plantamos: e malia que é unha mentira pequena, vou contar que a primeira que visitamos foi a Mámoa nº 1 ou Mámoa da Cruz. A mámoa, na que se insiren os poucos restos que aínda fican á vista da súa estrutura arquitectónica, acada entre 25 e 30 metros de diámetro e hai que dicir que semella atoparse en relativamente boas condicións. Denomínase Mámoa da Cruz porque tiña colocada unha cruz inserida nun rebaixe rectangular no lombo do que ben podería ser un bo resto da pedra cobertora da anta. Non se conserva a cruz nin hai recordo dela. Segundo Antonio Presas, a anta foi saqueada xa no século XVII trala licencia real outorgada a Vázquez de Orxas para abrir as tumbas dos xentís galigrecos. A Cruz, como en tantos outros lugares da nosa terra, posiblemente fose colocada para cristianizar o campo de mámoas. A pesares da violación descrita e doutras  que poidesen ter acontecido, semella que se atopa nun estado de conservación bastante aceptable.

Mámoa da Cruz. Furado rectangular para chantar
a cruz que lle dá nome.
Foto de Moncho Boga, 2024.

Cóntase que un veciño, ao perseguir un coello na mámoa que ten a Cruz que da nome ao conxunto, sacou do monumento un recipente de barro que contiña pó de "fungo" que brillaba. Aconteceu que un tratante de gando que pasaba cara á feira de Agolada, dixo que aquelo era "mirra" e que fora unha gran perda tirar con ela. Pero tamén cóntase que por alí hai minas de ouro "en anacos" e abondan os "encantos". As vellas dín que as mámoas as fixeron os "mouros" ou os romanos..., aínda que algúns cren que eran cemiterios e outros que eran parapetos de guerra "de cando andaba a guerra forte" e que se comunicaban coas mámoas de Sabugueiro, tamén en caso de guerra. 

CONTINUARÁ...

En Sigrás, na primavera inconclusa de 2024.

Saúde, sorte e ánimo!!!

PARA SABER MOITAS COUSAS MAIS

-Antonio Presas: "A Necrópole Megalítica de Alperiz (Lalín). PDF.