PEDRAFITA-MENHIR EN LEBOREIRO. A Baixa Limia

PEDRAFITA-MENHIR EN LEBOREIRO

SOSPEITOSOS HABITUAIS IX

"Aunque estés solo, no debes decir ni hacer nada malo. Aprende a avergonzarte más ante ti que ante los demás."

Demócrito de Abdera

Debuxo de Moncho Boga, 2024.

Como tantas outras veces,  sumerxido  nese global mundo internetiano, atopei, nunha ruta desas que deseñan e publican en wilkiloc, unha fotografía dun gran esteo en cuxo pé sinalábase "Pedrafita do Leboreiro". Nada mais sei deste esteo, deste poderoso sospeitoso habitual... O único que podo dicir é que ten forma cilíndrica, que debe medir mais de dous metros de altura e, o mais importante, sitúase na penechaira da Serra do Leboreiro, na Raia Seca, nesa mítica fronteira entre Portugal e España onde se empraza unha das mais grandes concentracións de mámoas de toda a península ibérica, sin esaxerar.

Ruta e mapa extraídos de: 
https://carris-geres.blogspot.com/2020/02/mapa-do-circuito-dolmenico-da-serra-do.html

Lugares míticos xa no imaxinario real megaliteiro, situados nestas terras de fronteira como Outeiro das Augas, Portela do Pau, Penedos da Canteira, Outeiro de Ferro Penagache... Emprazamentos de grandes antas e poderosas mámoas, a mais de mil douscentos metros de altitude, unha gran penechaira nesta insondable Serra do Leboreiro, onde se cadra destaca, polo seu descomunal volume, a Mota Grande de Verea: a impresionante cámara que agocha no interior componse de grandes esteos completamente decorados con gravuras e pinturas case únicas.

Ruta e mapa extraídos de: 
https://es.wikiloc.com/rutas-senderismo/circular-serra-do-leboreiro-28208113

En algunhas das mámoas chantaron vértices xeodésicos e diversos moxóns que van sinalando a fronteira; tamén algunha mámoa fai por si mesma de moxón fronteirizo como a Mota Grande. É evidente que no caso deste esteo, nin se trata dun vértice xeodísico nin se parece en nada aos diversos marcos que van sinalando a fronteira entre os dous países.

Por iso, neste contexto tumular, onde se erixen mais de cento trinta mámoas en ambos os dous lados da fronteira,  e onde se alza este novo exemplar, considero  que ben poidera ser engadido ao catálogo das pedrafitas-menhires do país galego.

Tanto o contexto como a morfoloxía suxiren a posibilidade nada desdeñable de constatar a súa cualidade megalítica.

En Sigrás, saúde, sorte e  libros!!!

ENLACES

https://es.wikiloc.com/rutas-senderismo/outeiro-de-augas-a-mota-v-xeodesico-pau-mamoas-alto-da-portela-do-pau-peneda-geres-serra-do-laborei-21601500/photo-13595546

https://carris-geres.blogspot.com/2020/02/mapa-do-circuito-dolmenico-da-serra-do.html

https://es.wikiloc.com/rutas-senderismo/circular-serra-do-leboreiro-28208113

https://carris-geres.blogspot.com/2020/03/o-megalitismo-da-serra-do-leboreiro.html

PEDRAFITA-MENHIR CRUZ DE GAIÁN. Santa María de Soexo, Vilalba.

PEDRAFITA-MENHIR CRUZ DE GAIÁN.

SOSPEITOSOS HABITUAIS XIII

"Vale más una tierra con árboles en los montes que un Estado con oro en los bancos..."

Alfonso R. Castelao

Debuxo de Moncho Boga, 2025.

A parroquia de Santa María de Soexo, onde se ubica o lugar de Gaián, pertence ao Concello de Vilalba. Ao norte linda coas parroquias de Alba e Belesar e polo sur unha parte da parroquia pertence ao Concello de Guitiriz. Atópase a uns quince quilómetros de Vilalba.

Google maps

Para chegar ao lugar de Gaián recomendo partir da estrada N-634 desde Baamonde e coller un desvío á esquerda onde hai unha sinal que dirixe a Casas Novas: hai que cruzar por debaixo da Autoestrada e seguir por unha estreita estrada flanqueada de carballos e extensas pradeiras. Débese seguir a dirección que sinala Soexo e chégase dereitamente a Gaián.

Fotografía de Óscar Franco, patrimoniogalego.net

Como vos podedes decatar, hoxe vou dar un salto, unha saída imprevista diante de dous elementos novos para mín (o outro é a Cruz de Gracia) que me fan pensar noutros vierios de investigación e de interpretación encol das pedrafitas galegas. A verdade é que non son opinións novedosas,  pero si que son reveladoras de horizontes que estaban aletargados e imprecisos. Tanto Castelao como Cuevillas avanzaron esta hipótese que non foi moi desenvolvida posteriormente...

Vou voltar, xa que logo, ás terras de Vilalba, á histórica bisbarra de Terra Cha, esa ben caracterizada comarca galega oculta no corazón da provincia de Lugo. Terras linaxudas, terras de suave orografía, terras altas, agarimosas.

Fotografía de Óscar Franco, patrimoniogalego.net

E nestas terras, terras fronteirizas co Concello de Guitiriz, tamén da Terra Cha, aí, perdida nun curruncho da parroquia de Soexo, nun lugar chamado Gaián, atópase este erecto e estilizado esteo de granito que amosa ben ás claras unha total similitude coa Cruz de Gaián. Neste caso, ademais, conserva a cruz de ferro alanceolada coa que  foi cristianizada a pedrafita, sempre considerando a veracidade da hipótese. 

Atópase nun cruzamento de camiños, nun lugar propio cando se trata de sinalizadores de rutas históricas, talvez prehistóricas. Para min é outro claro exemplo de cristianización dunha pedrafita-menhir, un nidio expoñente da conversión das pedrafitas en cruceiros para acompañar a aquel que camiña tamén polos roteiros da vida. Elemento que cuida os camiños, como as hermae ou os mercurios romanos, elementos que acompañan, que defenden, que protexen, similar aos lares viales que tanto abondan na xeografía arqueolóxica romanizada en Galicia. 

Lugar de Gaián, google maps.

Reaproveitamento..., e dicir, as pedrafitas non desapareceron do territorio galego, as pedrafitas persisten teimudas con gritos de silencio milenario, con outras funcións ou semellantes, pero siguen aí, impertérritas, vigorosas, altivas, silentes. Neste caso, como no da Cruz de Gracia, non estamos diante dun caso de sustitución dunha pedrafita por un cruceiro, senon no feito expeditivo de cristanización directa dunha pedrafita chantándolle directamente unha cruz na croa, na cima.

En definitiva outro sospeitoso habitual na nosa listaxe de pedrafita-menhires que siguen a aparecer na ampla xeografía megalítica galega. Por suposto, esta hipótese será repudiada sen contemplacións no momento no que se manifeste a data exacta da colocación mais ou menos actual desta de momento prehistórica e sospeitosa pedrafita. Á espera de poder visitar estas curiosas e extrañas monimentos megalíticos (casos ben únicos polo rebaixe para colocar a cruz) e analizalas polo miudo, deixarei en suspenso o xuizo e seguirán a ser tremendamente sospeitosas.

En Sigrás, no San Xoán de 2025.

Saúde, sorte e libros!!!

ENLACE

https://patrimoniogalego.net/index.php/112009/2021/11/cruz-de-gaian/

PEDRAFITA-MENHIR CRUZ DE GRACIA. Santa María de Tardade, Vilalba.

PEDRAFITA-MENHIR CRUZ DE GRACIA.

SOSPEITOSOS HABITUAIS XII.

"Porque encender velas junto a las piedras y a los  árboles y a las fuentes y en las encrucijadas, ¿qué otra cosa es sino culto al diablo? Observar la adivinación y los agüeros, así como los días de los ídolos, ¿qué otra cosa es sino culto al diablo?."

San Martiño de Dumio, "De Correctione Rusticorum".

Debuxo do anverso da Cruz de Gracia.
Moncho Boga, 2024.

Debuxo do reverso da Cruz de Gracia.
Moncho Boga, 2024.

A insospeitada pedrafita-menhir-cruceiro de Gracia ubícase nun cruzamento nos arredores do lugar Cruz de Gracia, pertencente á parroquia vilalbesa de  Tardade. Trátase dun gran esteo de granito chantado no chan. Ao seu carón sae unha corredoira primitiva flanqueada de carballos e, aos seus pés, unha poderosa pedra de granito tirada no chan. Un pouco mais preto da estrada asfaltada, eríxese un fito chantado moito mais pequeno e de diferente feitura. En fronte, do outro lado da estrada, dúas fermosas casas tradicionais, unha delas en estado ruinoso e a  outra ben restaurada: aprécianse todos os elementos adxetivos que caracterizan unha casa tradicional galega. 

Para chegar: desde A Capela da Ascensión, por unha pequena estrada que leva á parroquial de Santa María de Tardade, a pouco mais de trescentos metros, atópase a nosa sospeitosa pedrafita.

Fotografía de Óscar Franco, en partimoniogalego.net

Mantiña Castelao, no seu monumental traballo "As Cruces de Pedra na Galiza", que os megálitos bretóns e os británicos talvez non existan en Galiza; sen embargo, matizaba pouco logo, que é probable que antigamente existiran, e tamén consideraba necesario falar deles posto que a gran abundancia de "cruces outas"  que motean os países celtas "proveñen do menhir" e tamén teñen a súa orixe no chamado culto ás pedras ou litolátrico.

Fotografía de Óscar Franco.

Conta Castelao que os peregrinos xacobitas usaron as estradas romanas e deduce que os miliarios serviron de soporte ás primerias cruces. Sinala varios miliarios cristianizados que semellan padróns coroados por cruces que amosan a feitura do "lech" bretón (megalito hemiesférico ou oblongo empregado cunha finalidade ritual ou conmemorativa). O prototipo, segundo Castelao, pode ser a pedrafita cristianizaza das Portillas, idéntica a moitas pedrafitas da Bretaña francesa, da que falaremos nunha vindeira entrada.

Fotografía de Óscar Franco, facebook.

Estamos nun caso extraordinario, como hai outros moitos, dentro da ampla tipoloxía de pedrafitas que van aparecendo pouco a pouco en Galiza. Castelao estaría abraiado: na súa época simplemente non existían porque non se vían, non se miraban ou non se atopaban. O egrexio sabio de Rianxo consideraba que os menhires foran sustituidos polos milleiros de cruceiros que xalonan a xeografía galega e, sobre todo, os camiños. Os cruceiros en principio serían como sinais de direción, logo de proteción e, por último, elementos representativos da devoción popular.

Fotografía de Óscar Franco, facebook.

Sen embargo non é este o lugar onde me propoño analizar si a cuestión dos cruceiros é ou non un sustituto das pedrafitas, mais, sin que sirva de regla, semella que nalgúns casos podemos atopar reaproveitamentos, a utilización de vellas pedrafitas como elementos cristianizados a xeito de cruceiros. Poucos casos pero significativamente paradigmáticos que, por suposto, non constitúen unha regla (como dícía antes) no infinito universo das pedrafitas galegas.Trátase de dous vetustos esteos de granito pizarroso ergueitos en terras de Vilalba.

Fotografía de Óscar Franco, facebook.

Unha suxerente liña de investigación proposta por Dolores González de la Peña no seu blogue arqueotoponimia sinala  que en Galicia non houbo unha sustitución dos "mercurios" ou postes sinalizadores nos camiños por cruces, senon que houbo unha continuidade dun elemento prerromano cruciforme ata que finalmente foi adoptado polo cristianismo e dicir, Cristo no seu papel de pastor, de guía, ben podía sustituir aos lares viais romanos. A chave da interpretación atópase nos rituais relacionados con elas: acender velas nas encrucilladas, deixar moreas de pedras, elaborar conxuros, enterrar aos nenos que nacían sen bautizar, realizar ritos curativos de enfermidades tradicionais...

Fotografía de Óscar Franco, facebook.

Sexa como sexa, hoxe en día sabemos que as pedrafitas en Galicia non desapareceron, sempre estiveron aí: ou ben físicamente, agachadas entre o bosque remoto, ou ben a súa presenza podíase explicar pola pegada invisible da súa ausencia. Cruces, penedos, culto aos lares viales, sinalizadores de camiños, de necrópoles, presenza de lendas, de culto as pedras, símbolos fálicos, observatorios astronómicos, marcos de término, reutilización en antas, reutilización en construcións adxetivas tradicionais, marcadores de mananciais... As pedrafitas sempre estiveron aí, aquí, mimetizadas no espazo-tempo, reutilizadas tamén como cruceiros, como símbolos que a sociedade tradicional galega sempre soubo recoñecer. Cambio de tempos, de usos, pero similar importancia, sacralidade e omnipresencia.

Fotografía extraída de Google Maps.

A Cruz de Gracia, ubicada na parroquia de Santa María de Tardade, no lugar do seu mesmo nome, é un bloque de pedra moi estilizado que amosa na croa un un perfecto rebaixe rectangular feito para colocar unha cruz de ferro ou de madeira. Un posible exemplo de reutilización das pedrafitas que xalonaron os nosos camiños prehistóricos. Un sospeitoso habitual mais dentro do acervo pedrafiteiro galego.

En Sigrás, chegando ao verán do ano 2025.

Saúde, sorte e libros!!!

BIBLIOGRAFÍA E ENLACES

Afonso R. Castelao: "As cruces de pedra na Galiza" Ed. Akal.

https://arqueotoponimia.blogspot.com/search?q=menhires

https://www.academia.edu/32335741/Mart%C3%ADn_de_Braga_De_Correctione_Rusticorum_574_1

https://www.facebook.com/groups/CruceirosGalicia/posts/1856591354524332/

http://patrimoniogalego.net/index.php/112013/2021/11/cruz-de-gracia/?

fbclid=IwY2xjawLAtEZleHRuA2FlbQIxMAABHtF1niC6cz17BHBvuQcnh14sn22BmhfTj8jEsCuaBZrNlbf00xn-QLIbpHOX_aem_CRKyG-dmmTurjN0oC1sVvw

PEDRAFITA-MENHIR O MARCO DA GÁNDARA. San Salvador de Neiras, Sober.

PEDRAFITA-MENHIR O MARCO DA GÁNDARA.

"Que una ambición sagrada invada nuestras almas, para que, insatisfechos con la mediocridad, deseemos con entusiasmo las cosas más elevadas y nos esforcemos con todas nuestras fuerzas para obtenerlas, ya que podemos hacerlo, si lo deseamos."

Giovanni Pico della Mirandola

Debuxo versión de Moncho Boga, 2024.

A Pedrafita-marco-menhir de A Gándara atópase insertada, sólidamente clavada,  no sitio do mesmo nome, lugar de Roxos, parroquia de Neiras. A ubicación repite algunhas das constantes propias das pedrafitas galegas, neste caso a situación nunha ampla e extensa chaira e ademais ao carón dunha antiga ruta de comunicación, talvez prehistórica, un camiño tradicional e ancestral. A pedrafita-marco, cunha omnipresente presenza na chaira, fai de marco de termo entre as parroquias de San Salvador de Neiras e Santo Estevo de Refoxo. O río Neiras serpentea non moi lonxe en dirección norte-sur, preto do lugar de O Roxo.

Fotografía de Xabier Moure en onosopatrimonioblogspot.com

Este pequeno pero poderoso esteo amosa os típicos rasgos que permiten a súa adscrición ás pedrafitas da tipoloxía fálica. A feitura e a presenza de dúas coviñas confírenlle un claro aspecto de pedrafita neolítica, como atestigua Alberte Alonso, que a constextualiza no ámbito das pedrafitas de tipo fálico.

As principais novas encol desta pedrafita-marco de termo proceden en case toda a súa totalidade dos interesantísimos apuntamentos de Xabier Moure no seu blogue onosopatrimonio.

Fotografía de Xabier Moure en onosopatrimonioblogspot.com

A pedrafita, malia que semella, e é, de reducidas dimensións, o que sobresae do chan acada unha altura dun metro aproximadamente e unha anchura máxima, na base, de sesenta e cinco centímetros. O mais interesante e significativo (como apuntaba antes) desta pedrafita, probablemente reutilizada como marco de termo, son as gravuras que aínda se poden apreciar: na cara do norte aparece a gravura  do que presumiblemente é a letra "N" invertida (Neiras) e unha coviña ou cazoliña; na cara do sur sobresae unha "R" (Refoxo) así como outra pequena cazoliña. Nas outras dúas caras destacan, como adoita ser habitual nos fitos demarcatorios, dúas cruces latinas tamén gravadas. Segundo Moure este era o marco lindeiro que separaba os territorios das parroquias de Neiras e Refoxo. Pero ademais, noutrora, marcou os lindeiros entre os concellos de Monforte (ao que pertencía a parroquia de Neiras) e Sober.

Sabemos tamén, a partir das pescudas de Moure, que o marco da Gándara cítase no Catastro do Marqués da Ensenada como límite das dúas parroquias. Nelas exercían o seu poder xurisdicional o conde de Amarante (Refoxo) e o conde de Lemos (Neiras). 

Fotografía de Xabier Moure en onosopatrimonioblogspot.com

Atopámonos sen dúbida noutro caso claro da funcionalidade da pedrafita como marco de termo. Segundo as concienzudas investigacións de Martinón Torres, pola súa monumentalidade  destacando na paisaxe, os magalitos (e entre eles as pedrafitas) exercían desde a súa orixe un papel determinante para marcar o espazo no que se chantaban: este valor territorial como marcador de límites, de rutas de tránsito, de sinalización de necrópoles, son criterios fundamentales para a adscrición ao neolítico.

Fotografía de Xabier Moure en onosopatrimonioblogspot.com

As andanzas de Moure por terras galegas sempre son fecundas e os seus descubrimentos aportan un caudal infinito ao acervo da nosa cultura arqueolóxica, histórica e, neste caso, tamén á nosa cultura tradicional. Porque a pedrafita  ten lenda, tamén é, por iso, e un elemento que sempre foi apreciado por algunha característica especial: cambiaron os tempos, as épocas e ata os milenios..., pero a pedrafita sempre estivo a cumplir unha misión de referente para centos de xeneracións. A lenda é un conto universal, das lendas de onde beberon os clásicos, desde a tradición oral, como Romeo e Xulieta, don Juan e dona Inés, Calixto e Melibea... A Moure contoulla un veciño e eu vouna contar ao meu xeito.

Fotografía de Xabier Moure en onosopatrimonioblogspot.com

Efectivamente, mentres Moure escudriñaba os interminables recunchos das entrañables terras de Sober no ano 2016, atopouse cun veciño que o informou de que as cruces gravadas na pedrafita da Gándara indicaban a presenza de de dúas tumbas, de dous sepulcros. Un deles pertencía á sobriña do Conde de Lemos e a outra a un xoven pastor: cada un foi enterrado no lado contrario da pedrafita. A historia é como sigue: supoñemos que un espléndido día de primavera, cando o pastor levaba o gando cara ao lugar da Gándara a pacer, atopouse cunha fermosa muller que acababa de caer do seu cabalo. O intrépido rapaz, raudo e veloz, acudiu na axuda da moza, que podería estar ferida, logo de tan penoso lance. Como unha cousa acostuma levar á outra, a partires de aquí os dous rapaces comenzaron a verse a miudo, unhas veces como por casualidade e as outras a mantenta.

Castelo de Maside, Ferreira de Pantón.
Fotografía: turismodegalicia.com

E pasou o que tiña que pasar: acabaron irremediablemente namorados. Desgrazadamente o que barruntamos malévolo Conde de Lemos non tardou moito en enterarse destes prohibidos encontros e conminou á súa fermosa sobriña a que deixase de ver ao pastor. A moza, nun acto de heroica valentía, ese valor que só posibilita o amor, negouse taxativamente e continuou xuntándose co mozo á beira da nosa pedrafita. Pero o conde, astuto e cruel, enviou aos seus secuaces ao lugar de encontro dos xóvenes namorados. Cando chegaron, asasinaron ao mozo sen compasión: a sobriña do conde, horrorizada, púxose diante do pastor para defendelo, provocando que tamén fose ferida mortalmente. O conde, finalmente, para nada arrepentido, ordenou que os enterraran ao carón do marco: un mirando cara ao leste e o outro cara ao oeste, de xeito que non se poideran nin ver nin tocar incluso despois de mortos. A crueldade do conde, para rematar, retrata sempre o poder case omnipotente dos nobles medievais galegos.

En Sigrás, nunha primavera diferente do ano 2025.

Saúde, sorte e libros!!!

ALGÚNS ENLACES NECESARIOS E ALGO DE BIBLIOGRAFÍA

https://catalogaciondepedrafitasdegalicia.blogspot.com/2014/03/pedrafitas-falicas.html

https://onosopatrimonio.blogspot.com/2011/07/circulos-liticos-e-pedrafitas-de-galiza_09.html

https://www.lavozdegalicia.es/noticia/lemos/sober/2017/03/08/span-langgl-posible-menhir-antigo-marco-divisorio-spanspan-langgl-monforte-sober-span/0003_201703M8C2991.htm

MARCOS MARTINON-TORRES "Los megalitos de término. Crónica del valor territorial de los monumentos megalíticos a partir de las fuentes escritas." Rev. Trabajos de prehistoria,58, n.° 1,2001, pp. 95 a 108.

 

PEDRAFITA-MENHIR MARCO DE SANTA MARIÑA DO MONTE I. Ourense

PEDRAFITA-MENHIR MARCO DE SANTA MARIÑA DO MONTE

"Pero, para cumplir tal designio, no será necesario probar que son todas falsas, lo que quizá nunca conseguiría; sino que, del mismo modo que la razón me persuade ya de que debo impedirme dar crédito a las cosas que no son enteramente ciertas e indudables, con el mismo empeño que pondría ante aquellas que nos parecen manifiestamente falsas, el menor motivo para dudar que encontrara en ellas serviría para hacérmelas rechazar todas. Y por eso no es necesario que las examine particularmente una a una, lo que sería un trabajo infinito; sino que, ya que la ruina de los cimientos entraña necesariamente la de todo el edificio, me concentraré primero en los principios sobre los que todas mis antiguas opiniones se habían fundado."

Descartes: "Meditaciones Metafísicas". E. Alfaguara.

Debuxo versión de Moncho Boga, 2025.

Trátase dunha estupenda e curiosa pedrafita descuberta por Antonio Gavilanes, incansable escudriñador dos elementos prehistóricos das Terras de Ourense. Gavilanes bautizouna tamén con ese nome e confirmou o solsticio de verán (no solpor do 21 de xuño). Debo destacar que a pedrafita atópase no seu emprazamento orixinal.

Atópase á beira da estrada OU-101 que leva de Ourense a Maceda, no quilómetro catro. Sita no mais alto dun pequeno outeiro, é probable (segundo Alberte Alonso) que funcionase de marco de término para amillorar as parroquias de O Monte, Santa Mariña e Ourense: esta consideración pódese deducir a partir da prominente situación de visibilidade. Na cara do leste aprécianse os trazos de varios chanzos e, na croa, atópanse diversas gravuras: unha cruz e varias coviñas, das que falarei mais abaixo.

Fotografía de José Antonio Gavilanes.

A pouca distancia atópase o nacemento dun pequeno regato que verque as súa augas no Rego de Zaín. Orográficamente a situación e configuración confórmase por varias abas e zonas chairosas que descenden do alto de Montealegre, a catrocentos setenta e un metro de altitude. No contexto arqueolóxico aparecen diversos elementos como os petróglifos da Pedra da Lagoa, a Pedrafita do Cepo de Seixalboe a Pedrafita do Marco de Monterrei en Pereiro de Aguiar.

Fotografía de José Antonio Gavilanes.

Segundo a descrición de Gavilanes e súa suposición de adscrición crono-cultural ás época baixomedieval, a posible pedrafita é un penedo reaproveitado como marco de término. Describe unha forma peculiar co que semellan dous brazos erguidos, destacando as raras marcas deixadas pola erosión nos laterais. Os veciños atribúen estas poderosas marcas á corrosiva acción do abesouros que adoitan construir os seus niños nesas caprichosas oquedades. Conta Gavilanes que nun dos laterais hai varios chanzos labrados no propio terreno-penedo para facer mais fácil o ascenso. No mais alto aparece a gravura dunha gran cruz de termo, deseñada no brazo mais alto. Sinala tamén a existencia dalgunha coviña ou cazoliña en ambos os dous brazos, aínda que nos desbota a posibilidade de que sexan de factura natural.

En Sigrás, preto da primavera de 2025.

Saúde, sorte e libros!!!



ENLACES SUSTANCIAIS

https://catalogaciondepedrafitasdegalicia.blogspot.com/2014/03/pedrafitas-de-observacion-astronomica.html

https://patrimoniogalego.net/index.php/21975/2012/07/marco-de-termo-en-santa-marina-do-monte-i/

PEDRAFITA-MENHIR DO AGRO DO CASTRO. Santiago de Trasmonte, Friol.

PEDRAFITA-MENHIR DO AGRO DO CASTRO

"Tritogenia: sabiduría; y es que son tres las consecuencias que se derivan de tener buen juicio: calcular bien, hablar bien y actuar como es debido."

Demócrito de Abdera

Debuxo versión de Moncho Boga, 2024.

Moi preto do Castro de Trasmonte, en terras de Friol, localizou Xabier Moure (no ano 2016) esta fermosa pedra chantada no medio dunha pradeira e/ou dun prado. A altura desde a base acada o metro e dez centímetros e, para o ancho, unha media de corenta e cinco centímetros. Segundo Moure, non funciona como marco demarcatorio e os propietarios onde se asenta, impertérrita, a conservan porque "sempre estivo aí e non molesta".

A pedrafita atópase a pouca distancia do camiño que comunica Trasmonte e Vilariño, a área é achairada e nas cercanías serpentean os Regos do Fondal e da Ponte Castro. Unha área, en suma, con abondosa presenza de petróglifos e xacementos castrexos.

Segundo as excepcionais observacións de Alberte Alonso, trátase dunha pedrafita que se pode adscribir á tipoloxía das pedrafitas zoomorfas. Para Alonso este é un descubrimento extraordinario debido a que se ven sumar a outras pedrafitas coas mesmas características, coas mesmas regularidades: Toco das Cabras en Verín que pertence tamén á tipoloxía de observación astronómica e amosan na súa cima ou croa os trazos zoomórficos dun oso e dunha cabra, respectivamente. 

Fotografía de Xabier Moure.

Neste caso a croa amosa inserida unha clara  apariencia dunha cabra: na zona do ángulo superior dereito pódese albiscar a faciana e o fuciño da cabra, engadindo unha destacable prominencia que simula o corno. Na zona central, o lombo do cáprido, con forma cóncava, caso típico dos axexadoiros de concavidade central. E dicir, conclúe Alonso, unha reprodución xeral prehistórica dunha cabra (fuciño, corpo e traseiro), unha representación zoomorfa "da divindade da abundancia das colleitas do agro, a pedrafita como espírito personificado en pedra que xera vida."

Alonso encadra esta pedrafita na modalidade de "observación astronomo-zoomorfica", vencellando o ciclo astral co ciclo agrícola. As formas típicas da cabra (neste caso) e do oso sobre todo, son casos paradigmáticos. Esa aseveración fundaméntase na consideración de que as sociedades primitivas (prehistóricas) personifican nestes animais un poder divino: "a relación coas estrelas e o ceo, define a veneración-proteción do animal, este é elevado, divinizado".

Fotografía de Xabier Moure.

A cabra, segundo o clarificador estudo de Alonso, foi un dos primeiros animais en ser domesticados xa no epipaleolítico: nese proceso foi xenerando unha convivencia co hábitat, creando toda unha xeira de mitos e lendas a saber, a cabra como símbolo de fertilidade, de riqueza, de abundancia, que ao final foi representado coa cornucopia, representación da abundancia por antonomasia.

En relación coa arqueoastronomía, coa función de observación astronómica, vencella todas estas conclusións ao ciclo da morte, rexeneración, co descenso aos submundos e co posterior renacemento. Por iso a analoxía co ciclo agrícola, tan importante para as sociedades prehistóricas: da morte da colleita e da volta a medrar, da sementeira. A importancia de coñecer cando sementar, sobre todo. Trataríase pois dunha imaxe agrícola empregada para transmitir unha potente mensaxe espiritual.

En Sigrás, no abril de 2025.

Saúde, sorte e libros!!!

ENLACES FUNDAMENTAIS

https://onosopatrimonio.blogspot.com/2011/07/circulos-liticos-e-pedrafitas-de-galiza_09.html

https://www.blogger.com/blog/post/edit/8441542851340460340/5394103594376542467

PEDRAFITA-MENHIR DE PAZOS. San Salvador de Serantes, Ferrol

PEDRAFITA-MENHIR DE PAZOS

"Mala cosa es tener cogido un lobo de las orejas, pues no sabes cómo soltarlo ni cómo continuar aguantándolo."

TERENCIO

Debuxo versión de Moncho Boga, 2025.

Esta improbable pedrafita atópase encravada na Aldea de Pazos da parroquia de San Salvador de Pazos, pertecente ao Concello de Ferrol.

Pouco sei desta fermosa pedrafita ou marco de término, fito sinalizador ou limitador dun couto medieval probablemente. Tampouco sei nada das súas medidas e que función está a cumplir hoxe en día.

Polo tanto só pode imaxinar que talvez fose unha pedrafita reaproveitada en datas medievais, sendo consciente da improbable veracidade desta aseveración. 

Pero por facer unha pouca de arqueoloxía-ficción, poderíamos imaxinar a relación coa antiga ermida de Chamorro: a ermida teríase erixido coa intención de cristianizar un lugar de cultos paganos (neolíticos), ao aveiro do programa evanxelizador iniciado por Martiño Dumiense e que se mantería nas datas de construción da ermida.

Fotografía de Papigil.

A parroquia de San Salvador de Serantes foi a capital do Concello de Serantes, que desapareceu como tal e que hoxe forma parte do Concello de Ferrol a raíz da anexión que se produxo o 21 de xaneiro de 1940.

Fotografía de Papigil.

A Ermida de Chamorro foi edificada no século XVI e emprázase nun lugar impresionante na aba do monte Chamorro a cento setenta e cinco metros de latitude. Nese máxico emprazamento podemos atopar paneis de petróglifos así como rochas oscilantes: as coñecidas como Penas de Embade.

Fotografía de Papigil.

A Ermida, encaramada nunha auténtica atalaia, conserva unha talla románica da Virxe sedente co neno. Segundo se conta, o neno podería ser un raparigo salvado do afogamento grazas á divina intervención mariana, cando berraba "xa morro".  A iso débese tamén o topónimo "Chamorro".

A Virxe, a imaxe da Virxe, apareceu entre as rochas, nun burato situado na base dunha das penedas  da abaladoira  Pena de Embade, onde estaba esculpida a súa cara. Esto aconteceu cando dous nenos pastores, ao buscar acubillo contra a choiva, introducíronse nunha pequena cova onde atoparon a imaxe da Virxe. Procederon a levala para a súa casa pero a Virxe voltaba sempre ao lugar onde aparecera, sinalando dese xeito que ese era o seu lugar, o emprazamento onde quería que lle construiran a ermida.

Fotografía de Papigil.

Segundo contan no blogue galiciaencantada, non se pode desbotar a posibilidade de que a pena sexa a anta-dolmen que describiu Leandro Saralegui no ano 1867: conservábanse dous poderosos esteos, un deles de case tres metros e o outro de tres metro e medio de altura.

A famosa romaría celébrase o luns de Pascua desde o ano 1628: foi debido ao agradecemento á Virxe pola súa intercesión durante un terrorífico temporal.  A Ermida foi construida a finais do século XV.

Fotografía de:https: //blogger.googleusercontent.com/i 

En Sigrás, nos primeiros días do mes de Abril de 2025.

Saúde, sorte e libros!!!

ENLACES

https://catalogaciondepedrafitasdegalicia.blogspot.com/2014/04/pedrafitas-con-outras-funcions.html

https://www.elespanol.com/quincemil/cultura/conoce-ferrol/20201015/chamorro-humilde-ermita-alberga-patrona-ferrol/528449257_0.html

https://galiciaencantada.com/lenda.asp?cat=14&id=1841

https://blogger.googleusercontent.com/i

PEDRAFITA-MENHIR O MARCO DO COUTO. San Cristovo de Camposancos, A Guarda.

PEDRAFITA-MENHIR O MARCO DO COUTO

"Lo sabio es la meta del alma humana y, a medida que se avanza en sus conocimientos, va alejando a su vez el horizonte de lo desconocido."

Heráclito de Éfeso

Debuxo versión de Moncho Boga, 2025.

Aló onde as augas do gran río Miño abrazan as ribeiras de dous países que antes foron un, aló por onde o gran esteiro do río Miño se mistura coa inmensidade das augas do Mar Océano, aló por onde os grandes outeiros agochan restos de poboados ancestrais, aló por onde os camiños seguen a estela do mar e do río, aló por onde os guerreiros celtas celebraban as súas festas e as súas guerras, as súas romarías, as súas liturxias... Alí, no Concello da Guarda, na parroquia de Camposancos, escóndese este pequeno fito medieval fóra do seu emprazamento orixinal, amosando como o paso do tempo segue a manter os sinais que foron importantes ou polo menos significativos, referentes visuais durante xeneracións.

Localízase no Barrio do Couto, no comezo do Camiño Portugués da Costa e, como dicía antes, non está chantada no seu lugar orixinal. Este marco sinalou, desde o século XII, os lindeiros do primitivo couto de Camposancos, que pertenceu ao mosteiro de Barrantes en Tomiño. No século XV pasou a pertencer ao cabido da Catedral de Tui.

Fotografía do Concello de A Guarda.

Probablemente, na medida en que non manexo a documentación medieval sobre este fermoso marco de término, o Marco do Couto sexa precisamente iso: un marco de linde, un acoutamento medieval..., a non ser que a documentación posibilite a interpretación de un esteo vello, antiguo, reaproveitado, e non chantado de novo.

En Sigrás, a primeiros de Abril de 2025.

Saúde, sorte e libros!!!

ENLACES INTERESANTES

https://www.blogger.com/blog/post/edit/8441542851340460340/4367380295918940957

https://catalogaciondepedrafitasdegalicia.blogspot.com/2014/05/pedrafitas-do-medievo.html

https://www.turismoaguarda.es/patrimonio/

https://onosopatrimonio.blogspot.com/

PEDRAFITA-MENHIR MARCO DA PALLOTA. San Salvador de Vilar de Donas, Palas de Rei.

PEDRAFITA-MENHIR MARCO DA PALLOTA

"Todos los seres derivan de otros seres más antiguos por transformaciones sucesivas."

Anaximandro de Mileto

Debuxo versión de Moncho Boga, 2025.

É controvertido afirmar que se trata dunha pedrafita prehistórica reaproveitada como marco territorial. Desde a Baixa Idade Media existen os "Coutos" en Galicia que se refiren a espazos acoutados, delimitados, pertencentes a señoríos laicos ou eclesiásticos (mosteiros, nobleza...). Cumplen unha función de delimitación territorial e adoitábanse empregar pedrafitas reaproveitadas, marcos novos, fitos, padróns... Ás veces tamén servía unha mámoa, unha anta, un castro ou unha rocha marcada con cazoliñas ou cruces.

Por iso moitas veces sabemos que as pedrafitas foron reaproveitadas pola súa consideración espacial como fito importante desde xeneracións pretéritas: un enclave espacial, visible a longa distancia, que servía de referente e que tivo diferentes funcións ao longo dos tempos. Pero sempre considerado como un excepcional enclave importante e con diversas funcións, como dicía.

A Pedrafita-Menhir Marco da Pallota fai de marco de término no Couto medieval de Vilar de Donas e atópase a uns setenta metros da mámoa do Monte Cubelo e, ata recentemente, marcou o lindeiro de varias leiras. Atópase a unha altitude de uns 681 metros sobre o nivel do mar.

Fotografía do bloge onosopatrimonio,
de Xabier Moure

O Marco da Pallota amosa labrada, en baixorrelevo, nunha das súas caras, unha Cruz de Santiago. Forma parte dun conxunto de tres fitos emprazados no perímetro do couto medieval de Vilar de Donas. Este Couto, segundo Xabier Moure, estaba conformado polas terras explotadas directamente polo Mosteiro de Vilar de Donas, froito dunha doazón de 1194. O Couto, sempre seguindo a Moure, forma un polígono trapezoidal situándose os marcos no centro dos lados norte, leste e sur, coas cruces mirando cara ao interior do terreo acoutado. Os outros dous marcos son o Marco do Rosedo e o Marco da Lama Grande.

Fotografía Concello de Palas de Rei.

Malia que deixamos o xuizo en suspenso para a consideración de pedrafita megalítica, non podemos desbotar a posibilidade de que este fermoso esteo fose un deses tantos marcos reaproveitados, importantes e referentes para a xente de todas as épocas: diferentes funcións, usos novos, utilidades diversas, imaxinario diferente...

Finalmente e para rematar, consignar que no ano 2013 a Xunta de Galicia iniciou o proceso de incoación do expediente de inclusión no inventario dos tres marcos históricos como Bens de Interese Cultural (BIC) de Galicia, achados na contorna do mosteiro de Vilar de Donas. A catalogación fundaméntase na necesidade de preservalos no seu lugar, ao entender que tan só a casualidade e o seu emprego como marcos de término nos montes veciñais, posibilitaron a súa conservación ata os temos actuais.

En Sigrás, pouco despois dos Idus de Marzo de 2025.

Saúde, sorte e libros!!!

ENLACES MOI INTERESANTES

Novo Cazón: "El Priorato Santiaguista de Vilar de Donas"

https://www.blogger.com/blog/post/edit/8441542851340460340/8303724635194935871

https://onosopatrimonio.blogspot.com/2011/07/circulos-liticos-e-pedrafitas-de-galiza_09.html

https://catalogaciondepedrafitasdegalicia.blogspot.com/2014/05/pedrafitas-do-medievo.html

https://www.lavozdegalicia.es/noticia/lugo/2012/11/25/inventarian-tres-marcos-historicos-vilar-donas/00031353849276977749830.htm

http://www.concellopalasderei.es/node/544

https://asturgalicia.net/2012/11/27/calificados-como-bienes-de-interes-cultural-los-marcos-del-coto-medieval-de-vilar-de-donas/