PEDRAFITA-MENHIR DO MARCO DA BARRA. San Cibrao de Aspai, Outeiro de Rei.

PEDRAFITA-MENHIR DO MARCO DA BARRA

"Al abandonar su autonomía, la razón se ha convertido en instrumento. […] Su valor operativo, el papel que desempeña en el dominio sobre los hombres y la naturaleza, ha sido convertido en criterio exclusivo. […] Las nociones se han convertido en medios racionalizados, que no ofrecen resistencia, que ahorran trabajo. Es como si el pensar se hubiese reducido al nivel de los procesos industriales sometiéndose a un plan exacto; dicho brevemente, como si se hubiese convertido en un componente fijo de la producción."

MAX HORKHEIMER: "Crítica de la Razón Instrumental". Ed. Trotta, S.A.

Debuxo de Moncho Boga, 2024.

APedrafita-Menhir do Marco da Barra é calificada como un fito megalítico de posible observación astronómica, aínda que a súa antiga posición ergueita  á beira dun manancial e a proximidade dunha gran necrópole megalítica tamén pode indicar outras funcións, como estela anunciadora da necrópole, por exemplo.

Emprázase e localízase moi preto do Pico das Mallas, nos Montes de Province, nunha pequena área achairada á beira dun primitivo camiño, ruta de transo posiblemente prehistórica. Hoxe en día atópase tirada non chan e desprazada do seu lugar orixinal, segundo contan Xabier Moure e Brais Rodríguez, os seus descubridores. O lugar onde estaba emprazada verticalmente, curiosamente, e como dato case universal nas pedrafitas galegas, á beira dun manancial, orixe dunha atemporal fonte. 

Como estaba a dicir antes, o gran esteo que me ocupa hoxe, estaba chantado á outra beira do primitivo camiño, case enriba do manancial nomeado antes: hai xa uns anos que foi arrincada do seu lugar orixinal por uns madereiros para acondicionar o terreno para unha plantación de piñeiros. Segundo lle contaron a Moure e rodríguez, antigamente empregábase "para rañar as vacas que tiñan o proído" (picor intenso e insoportable que lles podía impedir dar leite e mesmo podíalles ocasionar un mal parto). 

Fotografía de Xabier Moure, onosopatrimonioblogspot.com

Na croa, na parte alta ou superior da pedrafita aparece un posible axexadoiro coa fenda traballada pola man do home para facer encaixar o sol e así poder determinar as datas relacionadas cos ciclos agrícolas, diversas celebracións, rituais... O contexto arqueolóxico complétase cunha necrópole megalítica composta por unha ducia de mámoas.

Foi descuberta, como relataba mais enriba, por Moure e Rodríguez Romero cando estaban a subir ao monte do Pico das Mallas (Montes de Province) na parroquia de Aspai: foi aí cando miraron (supoño que sorprendidos) tirada no lindeiro do vello camiño, un gran esteo que medía dous metros e sesenta centímetros de longo, de altura.  A base é de sección case triangular coas arestas lisas e unhas medidas dun metro e dez centímetros por oitenta centímetros na base, e vaise estreitando cara á croa, ao cume, que se vai facendo cada vez mais redondeado. 

Fotografía de Xabier Moure, onosopatrimonioblogspot.com

Outeiro de Rei, seguramente "altar do río",  territorio vagoroso, espléndido por unha diversidade natural e histórico artística que ven merece a pena visitar: hoxe diversas infraestruturas culturais e de hostalaría permiten a estancia nestas fermosas paraxes. Pero tamén trátase dunha estación megalítica de primeiro orde, unha estación onde abondan as necrópoles megalíticas, os menhires, os castros; onde xa hai rutas perfectamente sinaladas que nos permiten excursións absolutamente recomendables. A viaxe a estas terras non se pode retrasar, a viaxe a estas terras é absolutamente recomendable, tanto para o viaxeiro en xeral como, e sobre todo, para o amante das cousas megalíticas.

En Sigrás, no cando os días xa empezan a medrar paseniñamente, 2025.

Saúde, sorte e libros!!!

PARA SABER UNHAS POUCAS COUSAS MAIS

https://onosopatrimonio.blogspot.com/2011/07/circulos-liticos-e-pedrafitas-de-galiza_09.html

https://onosopatrimonio.blogspot.com/2011/07/circulos-liticos-e-pedrafitas-de-galiza_09.html

PEDRAFITA-MENHIR DA VIRXE DA RIBEIRA SACRA. Santa María de Montederramo.

PEDRAFITA-MENHIR DA VIRXE DA RIBEIRA SACRA

SOSPEITOSOS HABITUAIS VIII

[514 a] Después de eso -proseguí- compara nuestra naturaleza respecto de su educación y de su falta de educación con una experiencia como ésta. Represéntate hombres en una morada subterránea en forma de caverna, que tiene la entrada abierta en toda su extensión, a la luz. En ella están desde niños con las piernas y el cuello encadenados, de modo que deben permanecer allí y mirar sólo delante de ellos, porque las cadenas [514b] les impiden girar en derredor la cabeza. Más arriba y más lejos se halla la luz de un fuego que brilla detrás de ellos; y entre el fuego y los prisioneros hay un camino más alto, junto al cual imagínate un tabique construido de lado a lado, como el biombo que los titiriteros levantan delante del público para mostrar, por encima del biombo, los muñecos.

Platón: República. Libro VII, 514a. Madrid: Editorial Gredos, 1986.

Pedrafita-menhir da Virxe da Ribeira Sacra.
Versión debuxada de Moncho Boga, 2024.

E retorno á Ribeira Sacra, ampla reserva espitirual dos galegos, extenso territorio regado polos ríos Miño e Sil, lugar sagrado desde sempre, desde a prehistoria, máxico e misterioso, lugar de dólmenes, pedrafitas, castros..., e lugar elexido primeiro polos eremitas e logo polos grandes cenobios, que salpicaron estas noutrora recónditas e abrupas terras de ermidas, igrexas e mosteiros. Con total seguridade este é un dos grandes recursos histórico-artístico e naturais da nosa terra.

Pois ben nunha das áreas que conforman este gran territorio, aséntase esta posible pedrafita, integrante dos nosos sospeitosos habituais, que mira sorprendente cara ás infinitas terras da Ribeira Sacra: trátase da pedrafita-menhir da Virxe da Ribeira Sacra no concello de Montederramo.

Fotografía de Mónica Parente.
Extraida do blogue patrimoniogalego.

Para chegar sen contratempos hai que coller a estrada OU-0602 que leva de Leboreiro a Montederramo e, deixando atrás a ermida de San Roque e Santa María, no punto quilométrico número cinco, nunha suave curva á dereita, pouco antes de chegar á capital municipal.

Hoxendía o que podemos contemplar é un monumento-escultura, que foi promovido  pola Asociación "Amigos de Montederramo", como fito conmemorativo para lembrar as vítimas do "11-M".  Este pequeno monumento foi financiado pola "Obra Social Caixa Galicia" e a escultura enfoscada nunha especie de fornacina furada na pedrafita, foi cedida pola artista ourensá Maite Vázquez. A fornacina onde se acocha a Virxe da Ribeira Sacra atópase protexida por un cristal e por dúas barras verticais de aceiro. Tamén lle colocaron unha placa de aceiro inoxidable onde se relata o motivo da obra.

Esta especie de capeliña, realizada na cara principal da pedrafita, que acocha no interior a devandita imaxe da Virxe, amosa na parte superior ou croa un rebaixe cóncavo que, segundo o sabio entender de Alberte Alonso, é o deseño característico e típico das pedrafitas vencelladas coa observación astronómica na prehistoria: un rebaixe artificial que é coñecido no ámbito da arqueoastronomía como axexadoiro. Estamos pois, diante dun verdadeiro calendario solar, astronómico, polo que esta pedrafita débese ádscribir á tipoloxía do observación astronómica.

Fotografía de Mónica Parente.
Extraida do blogue patrimoniogalego.

A nosa pedrafita está fóra de contexto posto que foi trasladada desde a parroquia de Vilar de Astrés, no lugar de As Lameiras moi preto do Castro de Madrosende: estas contornas foron arrasadas pola maquinaria excavadora para regularizar os terreos para urbanizar. Alberte Alonso mantén que neste contexto débense salientar diversos elementos que proporcionan pistas sobre o lugar de orixe a saber, un leve rechán nunha aba con dirección sur desde o cumio de As Mouras e Penalonga nas Garduñeiras a 428 m.s.n. m. Na dirección do sur discorre o Río do Porto e o camiño antigo que hoxe comunica con Paradela. En palabras de Alberte Alonso:

"Considerar que nas nosas abas, pendentes, chairas, cumios, recháns e penechairas, tamén ao carón de ancestrais camiños, de cursos de auga, nacentes de regueiros, ou mananciais, localízanse penas, cons e penedos cumprindo función de observación astronómica, son os verdadeiros calendarios solares prehistóricos que sinalan os solsticios e equinoccios, e que por medio do retoque ou manipulación da súa croa, confírmase o encaixe do sol no axexadoiro, é a zona destacada e prominente a punta-lanzadeira da intención e idea do deseño da pedrafita".

Baixo estas condicións manteño, con Alberte, que este exemplar trasladado do seu emprazamento orixinal e reconvertido nun monumento conmemorativo, é unha verdadeira pedrafita, unha das sospeitosas habituais e recalcitrantes que teñen que formar parte da listaxe das pedrafita-menhires de Galicia.

Lat 42º 16´47,62´´ N Lon 7º 30´22,73´´ O
905 m.s.n.m.

En Sigrás, no Nadal de 2024.

Saúde, sorte e libros!!!

PARA SABER MAIS E CON SENTIDIÑO

https://patrimoniogalego.net/index.php/42770/2013/05/virxe-da-ribeira-sacra/

https://catalogaciondepedrafitasdegalicia.blogspot.com/2014/03/pedrafitas-de-observacion-astronomica.html

https://onosopatrimonio.blogspot.com/2011/07/circulos-liticos-e-pedrafitas-de-galiza_09.html

PEDRAFITA-MENHIR PENA DAS CAZOLAS. SANTA CRUZ DE SERÉN, FRIOL

PEDRAFITA-MENHIR PENA DAS CAZOLAS

"No admitas jamás cosa alguna como verdad sin haber conocido con evidencia que así era; es decir, evitar con sumo cuidado la precipitación y la prevención, y no admitir en mis juicios nada más que lo se presente tan clara y distintivamente a mi espíritu, que no tuviese motivo alguno para ponerlo en duda"

René Descartes: "Meditaciones Metafísicas con objeciones y respuestas". Ed. Alfaguara, Madrid 1977.

Pedrafita-menhir Pena das Cazolas,
segundo debuxo de Moncho Boga, 2024

E como son terco, volto, polas reviravoltas xa casi imprescindibles de internet, a Friol: é o que supón a urxencia das grandes calamidades, da pena de non ter ido cando tiña que ir. Facerlle caso ao instinto. As cousas, ás veces, son e non són. Como diría o vello Parménides "o ser é e non pode non ser". Para min, lamentablemente, cando tiña que ser, non foi; e cando é, xa non está. Perdoade este galimatías, pero seguro que o entenderedes a medida que vaiades avanzando na lectura.

Ao fondo, a Pena das Cazolas. Fotografía extraida
do bloque megaliticia. Pódense apreciar restos doutros chantos
que poideran ter relación coa nosa pedrafita.

Xa hai uns cantos anos que coñezo fotográficamente esta fermosa pedrafita e, malia que estiven en Friol en maio, non era o momento de visitala, posto que estivemos a disfrutar do Friulio, festa temática galaico-romana. Sempre vas deixando algunha cousa para mais adiante...

Fotografía do blogue megaliticia.

Ubícase dentro do lindeiro dunha pradeira, preto da Pena do Caldeiro, ao carón da estrada CP-2109, non lonxe do Rego do Vieiro e do Rego de Portosueiro, nunha zona achairada. Nas inmediacións foi achada unha pedra con varias cazoliñas e tamén unha pedra de granito cun gravado en forma de caveira.

Fotografía do blogue megaliticia.

Na orde de cousas que me ocupa, a pedrafita Pena das Cazolas acada unha altura de pouco mais ou menos uns tres metros. Na base do que se podería considerar a cara principal aparece unha gran concavidade que mide uns corenta centímetros de diámetro, ao redor dun metro de longo e o lado mais ancho mide setenta centímetros. Parece probable que o gran chanto perdese unha gran parte da cara posterior e, na parte superior ou croa, debuxa unha fendedura-axexadoiro con forma de "U" aberta cos bordos totalmente lisos, puídos. A orientación segue a liña leste-oeste. Na parte superior esquerda aparece a gravura dunha pequena aspa.

Fotografía de Xabier Moure, comprobando os equinocios.

Segundo Alberte Alonso, a pedrafita atopase in situ e é da tipoloxía de observación astronómica ao presentar na croa un axexadoiro tipo "U" (que describia antes) onde a liña equinoccial encaixa á perfección neste cóncavo instrumento de control e orientación estacional. Polo tanto esta é unha pedrafita  que confirma os equinocios de primavera e de outono, o 22 de setembro e o mencer e solpor no 21 de marzo, respectivamente.

Fotografía de Xabier Moure do blogue onosopatrimonio.

Considérase que poidera tratarse dos restos dun esteo dunha anta, pero nos arredores mais cercanos non consta a existencia de ningunha. 

A Pedrafita Pena das Cazolas tumbada por mor das 
inclemencias metereolóxicas. Foto Xabier Moure, 2024.

Cando os actuais propietarios dos terreos onde se asenta mercaron a finca a mediados da década de 1990, a pedra aparecía tumbada e quixeron partila en diversos anacos para o peche dunha das súas fincas, pero desistiron cando foron advertidos de que o grande esteo estaba catalogado por Patrimonio da Xunta..., foi tamén cando a puxeron en pé, cando a volveron a erixir na súa posición vertical. Xabier Moure (de quen tomei toda esta información) voltou no ano 2015 e atopou a un dos donos, que lle asegurou que a pedrafita sempre estivo ergueita no mesmo emprazamento.

A Pena das Cazolas tumbada. Fotografía do blogue megaliticia.

Por último, e lamentablemente, no ano 2024, neste mesmo ano, un integrante do dinámico colectivo Patrimonio dos Ancares, atopou a pedrafita caida, tumbada, posiblemente debido ao reblandecemento do terreo onde estaba encravada: as intensas choivas provocaron o que normalmente fan os homes e as máquinas. Por iso, lamentablemente, nunca poderei contemplar este enorme chanto-pedrafita na súa posición vertical, na posición para a que foi fabricada, na posición durante a cal estivo durante milenios impertérrita, orgullosa e destemida, mirando pasar o tempo.

Fotografía da Pena das Cazolas do blogue megaliticia.

En Sigrás, nos aledaños do Nadal, 2024.

Saúde, sorte e libros!!!

PARA SABER E MIRAR MAIS

https://megaliticia.blogspot.com/2015/11/pena-das-cazolas.html

https://catalogaciondepedrafitasdegalicia.blogspot.com/2014/03/pedrafitas-de-observacion-astronomica.html

https://onosopatrimonio.blogspot.com/2011/07/circulos-liticos-e-pedrafitas-de-galiza_09.html

ANTA-DOLMEN DO GUIDOIRO AREOSO. A IIla de Arousa.

 

ANTA-DOLMEN DO GUIDOIRO AREOSO

"La ecología no es sólo una moda. La salvación de la biosfera no es un programa que hay que dejarse para los ingenuos filántropos o los profetas desarmados; podrá ser eficaz -o no serlo- en la medida en que sea un cálculo responsable, nacido del conocimiento científico y la sabiduría política de todos los que participen en el juego".

PAOLO CASINI: "Naturaleza" Editorial Labor, S.A. Barcelona 1977.

Anta-dolmen do Guidoiro Areoso, segundo
versión de Moncho Boga, 2024.

Atópase nunha paraxe marítima espectacular á beira da Illa de Arousa, Illa mítica onde as haia, da que o continente estaba illado, pero ao que se uniu artificialmente na década de 1980 coa construción dunha ponte que rematou con esa separación milenaria en que estaban sumidas as xentes de terra firme.

O Illote do Guidoiro Areoso (ou Ghidoiro ou Xidoiro) atópase a pouco mais dun quilómetro da Illa. O lugar mais cercano é a Punta Quilma, desde onde se poden reservar embarcacións para achegarse a este idílico e cativo promontorio de pouco mais de 600 metros de longo e douscentos no mais ancho. Un pequeno itsmo está a separar pouco a pouco a parte mais rochosa da área dunar: é un indicio claro da subida do nivel das augas do mar e da erosión que ese evento provoca.

Illote Guidoiro Areoso.
Foto: https://historiadegalicia.gal/.

Non me agradan moito os epítetos con que se ven alcumando este precioso illote desde hai xa algún tempo: illa dos mortos, o caribe galego..., que malia que teñan razón e base suficiente para chegar a estes alcumes, para mín é a illa dos dólmenes, a illa das antas, das cistas, das mámoas: a illa da prehistoria.

A Illa de Arousa. Abaixo, o Illote do Guidoiro.
Fotografía: https://x.com/SabiasGalicia/status/

Pero non só o Illote: si temos en conta que hai milleiros de anos a Illa de Arousa e os seus satélites illotes estaban unidos a terra firme, como unha especie de barra ou península, probablemente debamos considerar  a Illa e os seus illotes coma un todo. O xacemento de Riasón, diversos descubrimentos, a posible pedrafita de Pedra Quilma (de dubidosa adscrición prehistórica) e a gran cantidade de dólmenes do Illote do Guidoiro, fannos pensar non só que esta bisbarra foi habitada desde datas remotas, senon tamén que o fenómeno megalítico non debe ser únicamente cousa do Illote que nos ocupa.

A Anta nº 4 antes da escavación, despois da construción
do muro de contención, no ano 2011.
Foto: Patrimonio Galego.

Nada menos que cinco antas e catro cistas nun espazo tan reducido..., todo esto permite deducir que a acción do mar deixará á vista novos elementos. Aparecen de vez en cando, ciscallados por aquí e por alá, restos de ósos humanos, de animais, restos de cerámica, de metáis, útiles líticos, etc. 

Mámoa 4 segundo versión de Moncho Boga, 2024

Ata o de agora, absolutamente todos os xacementos megalíticos do Guidoiro sitúanse nunha área intermareal onde a implacable acción do mar vainos deixando ao descuberto e/ou destruindoos directamente; o interior está case completamente ocupado por un complexo dunar. Hai cinco monumentos megalíticos identificados, todos eles na metade sul da illa. En toda a extensión da praia foi aparecendo abondoso material arqueolóxico do Calcolítico, da Idade do Bronce (cerámica e restos de comida), da Idade do Ferro e romano. Seguramente nos vindeiros tempos aparecerán moitos mais restos que os temporais irán descubrindo.

O estado da anta da M4 antes da escavación.
Foto: file:///E:/A%20ILLA/DOLMEN-AREOSO-3.webp

A historia das actuacións arqueolóxicas comenzou a finais dos anos oitenta do século XX, cando o arqueólogo Xosé Manuel Rey levou a cabo actuacións en dúas antas e rexistrou-catalogou a anta número 4, que daquela aínda estaba cuberta con toda a masa tumular. 

Muro de contención, anta e mámoa antes da escavación de 2017.
Fotografía: Xoán Arco da Vella.

No ano 2010, diante do tan repetido avance das mareas, comezáronse unha xeira de intervencións sistemáticas posto que quedou á vista parte da anta nº 4 (antes toalmente cuberta polo túmulo) e destruiuse totalmente a nº 5.  Nestas datas construiuse o muro de contención para protexer a mámoa 4. Unha publicación, do ano 2012, asinada por Xosé Manuel Rey García e de  Xosé L. Vilaseco, estúda as cinco mámoas do illote, dando conta das súas caracteristicas, dos materiais atopados ata entón e do grao en que estaban e están sendo afectadas polas mareas. 

Muro de contención e mámoa.
Fot: xoán Arco da Vella.

No ano 2015 levouse a cabo unha intervención arqueolóxica, sondaxes valorativas e labouras de conservación (nos últimoas 25 anos realizáronse catro campañas arqueolóxicas). Como estaba a expor antes, a acción do mar segue deparando novos achádegos (dúas cistas pequenas) e, a Asociación Pendulleiros" (activo colectivo  que entre os seus obxectivos están a preservación de todos os valores da Illa), descubriu restos óseos e alertou sobre a fraxilidade deste cativo territorio insular e da necesidade de protección, tanto da acción natural como da acción antrópica. 

Outro feito importante que se debe subliñar, é que debido á súa ubicación insular, só se pode acceder en lancha, feito que probablemente posibilitou que estas mámoas non fosen expoliadas en datas históricas, o que fai que sexa un dos xacementos megalíticos mais importantes de Galicia.

A Anta nº 4 antes da escavación arqueolóxica.
co muro de proteción de 2011.
Foto: https://lamagiadelaspiedras.blogspot.com/2013/08/guidoiro-areoso-pontevedra.html

Durante a escavación sistemática da mámoa nº 4, que se iniciou no ano 2017, contabilizáronse cinco mámoas (unha delas desaparecida pola acción do mar) e atopáronse restos de diversas épocas. A mámoa nº 5 era un túmulo duns nove metros de diámetro recuberto con coiraza pétrea e a súa estrutura arquitectónica compoñíase con seis esteos, feito que tamén a singulariza con respecto ao resto do megalitismo galego, que adoita posuir entre 5 e 7.

Foto aérea da M4 durante a intervención arqueolóxica.
Fotografía:  https://guidoirodixital.wordpress.com/: .

A mámoa nº 4, catalogada nos anos oitenta, conservaba toda a súa estrutura tumular, enteira, e puidose documentar unha parte da coiraza que a estaba a recubrir. Foi no ano 2011 cando se comprobou que a acción marítima estaba a destruir  boa parte da mámoa que ata entón estaba completa: esta acción provocou un corte transversal no perfil do norte, o que deixou á vista a anta que hoxe podemos contemplar escavada, consolidada e reconstruida. 

Foto da escavación extraida da publicación "Lo que nos
cuenta la marea" (Ver bibliografía)

A análise da estrutura que quedou á vista foi o seguinte:  a planta da cámara megalítica semellaba alongada, tendendo ao rectángulo e mide dous metros e sesenta centímetros  de longo por un metro e cincoenta centímetros de alto; o largo non se coñecía porque estaba acochado no interior mámoa. Esta, pequena, acadaba uns dez metros de diámetro por un metro e vinte centímetros de altura: probablemente a cámara afroraría en altura. A composición da mámoa era de terra negra recuberta por unha coiraza de pedras de granito. Foi así, diante destas conclusións, e logo da análise correspondente, que  o Servizo Provincial de Costas de Pontevedra do Ministerio de Agricultura, Alimentación e Medio Ambiente, acometeu as obras de construción dun gran muro de contención para protexer a anta da acción das mareas.

Foto da escavación extraida da publicación "Lo que nos
cuenta la marea" (Ver bibliografía)

E chegammos ás escavacións do ano 2017. Unha vez rematada esa escavación comprobouse que a cámara megalítica estaba conformada por oito esteos de granito, cun espazo interior de dous metros e vintecinco centímetros por dous metros con 60 centímetros. Debuxa unha planta lixeiramente alongada e aberta ao leste-suleste. Un par de lousas, nesa mesma orientación, delimitan o corredor dun só tramo, que non supera o metro de anchura. A cámara estaba cuberta por unha tampa, aínda que unha soa lousa estaba en posición similar á orixinal. Segundo as evidencias, outra lousa cubriría o corredor, e dúas lousas a cámara.

Fotografía José Blanco do Colectivo A Rula.
Extraída do blog megaliticia.

O feito de que non fose expoliada en datas históricas posibilitou o achado de significativos restos arqueolóxicos in situ: pezas líticas, machados, esferas de granito, esferas circulares de xisto..., en total case 3000 fragmentos cerámicos, ao redor de 650 líticos e 7 pezas metálicas. Por iso o interior da cámara é de extraordinario valor debido a que poucas veces en Galicia foi posible realizar unha escavación arqueolóxica nun xacemento non alterado desde épocas prehistóricas. Neses estratos arqueolóxicos sen alterar atopáronse obxectos en posición primaria e dicir, na mesma posición e colocación na que foron postas aí, destacando, como dicía, varias machadas de pedra e algunha cerámica, coma unha cunca enteira completamente decorada. A todo isto hai que engadir mais de 70 mostras, malacofauna, carbóns...

Fotografía de: https://historiadegalicia.gal/.

Especialmente salientable foi a aparición dun cuncheiro na marxe surleste, na zona do corredor de acceso. Este cuncheiro probablemente foi formado durante a Idade do Bronce. Grandes bloques graníticos e alongados desprazados á esquerda da entrada da cámara indican que posiblemente nesas datas prodúxose o primeiro expolio: alterouse parte da estrutura central e da coiraza, descolocando todas as grandes pedras, algunhas do sistema de peche da cámara. Neste cuncheiro apareceron sobre todo restos de lapas, mexilóns e ostras. Tamén restos de dourada e farro, ósos de gando vacún, de ovella e de cabra. Así mesmo a prospección sistemática do illote permiiu rexistrar tres novas cistas (escaváronse dúas), unha mandíbula humana e unha fíbula: a mandíbula é o único resto humano da Idade do Ferro achado en Galicia. 

Fotografía da páxina: https://guidoirodixital.wordpress.com/.

Outro dos aspectos que se estudou durante a escavación foi a orientación da cámara. En xeral, en Galicia a orientación sempre é ao surleste, orientación que adoita coincidir coa saída do sol nos meses do outono-inverno, momento nos que as raiolas do noso astro iluminarían a maior superficie do interior da cámara. Sen embargo, a orientación da M4 é leste-surleste: non está precisamente orientada ao solsticio de inverno, senón a uns meses antes e despois desas datas. Polo tanto a súa orientación é singular posto que a iluminación do interior non está centrada no solsticio do inverno como é habitual nas cámaras megalíticas galegas.

Fotografía do blog Galicia Máxica.

A empresa TOMOS, S.L. foi a encargada da escavación, consolidación e restauración da Anta da Mámoa nº 4 do Guidoiro, traballos que combinaron coa colaboración de diversos expertos nas mais diversas disciplinas, o que converteu a escavación nun auténtico traballo interdisciplinar: edafólogos e xeomorfólogos (Ramón Blanco e Manuela Costa), especialistas en metalurxia (Beatriz Comendador), bioloxía (Teresa Rivas), canteiros, zooarqueoloxía (Carlos Fernández), xeocronoloxía (Elías López e Jorge Sanjurjo), fotogrametría Dixital Xeorreferenciada, especialistas en pintura parietal (Fernando Carrera), arqueosatronomía (César González-García). A directora da escavación foi a arqueóloga Patricia Mañana Borrazás.

Foto José Blanco-Colectivo a Rula. Extraído do blog megaliticia.

Para rematar, vou a introducir unha sempre interesante e produtiva consideración toponímica resumida dos estupendos estudos de Dolores González de la Peña. Segundo argumenta no seu blogue arqueotoponimia, a etimoloxía de Moralejo Laso da forma Guidoiros (Ghidoiros, con gheada), se explica polo gótico "wida: guía". Desde esta posición explicativa, serían ou servirían de auténticos faros, guías ou  guidoiros e dicir, referencias de navegación para ubicar elementos de singular importancia. Sen embargo,  Dolores inclínase por un caso de castelanización, sendo Xidoiro  o topónimo orixinario, talvez do latín "adjutorium" (protección, amparo, auxilio).  Por iso vencella o topónimo coa necrópole: atopa o étimo galaico-romano  "sciterium" ou "scitorium" que procede do latino "asciterium", homólogo de "monasterium", término que en moitos lugares da Europa Atlántica  se asocia con megalitos, se aplica aos lugares con antas. Serían, os dólmenes, considerados monasterios ou asciterios, templos pequenos, lugares de contemplación habitados por ascetas.

Mámoa 4 despois da escavación e reconstrución.
Debuxo versión de Moncho Boga, 2024.

Un dos aspectos mais interesantes e posiblemente fructíferos do equipo que acometeu a intervención arqueolóxica no Guidoiro, atañe á vulnerabilidade dos xacementos costeiros diante do cambio climático, sobre todo con respecto ao nivel do mar: estes efectos están sendo dramáticos, senon desastrosos, no Guidoiro Areoso. A diagnose do equipo de investigación corrobora e asegura que a erosión continuará nos vindeiros anos, especialmente baixo as condicións de ascenso actual do nivel do mar que afectará lamentablemente ao rexistro arqueolóxico do illote.

A  M4 na hoxe en día.
Foto: file:///E:/A%20ILLA/Outros/PHOTO-2022-08-09-14-13-01-scaled.jpg.webp

O patrimonio cultural e natural do  Illote do Guidoiro e/ou Xidoiro, así como todo o patrimonio da Illa de Arousa, debe ser estrictamente protexido, respetado e preservado, posto que non só é un singular espazo, senon que tamén é perigosamente vulnerable.

En Sigrás, no mes do magosto e do San Martiño de 2024.

Saúde, sorte e libros!!!!

PÓDESE VISITAR ALGO MELLOR QUE A ILLA?

A Illa de Arousa (A Illa) é un concello ao que sempre hai que voltar: non ten nada sobresaínte e, sen embargo, todo é sobresaínte: é un TODO HARMÓNICO. Calquera rúa, calquera recuncho, cabo, golfo, reviravolta, praia, cala ou monte, ofrecen unhas estampas panorámicas difíciles de superar. O seu illamento milenario fixo que estas xentes e estas paisaxes adquirisen unha forte concencia de seu, unha forte raigame e unha sabiduría propia das xentes con identidade propia. 

ONDE MIRAR E APRENDER MAIS

Patricia Mañana-Borrazás, Ramón blanco-Chao, Mª José Bóveda Frenández, Daniel Cajade-Pascual, Manuela Costa-Casais, Alejandro Güimil-Fariña, Elías López-Romero, Santiago Vázquez Collazo e Xosé L. Vilaseco-Vázquez: "Lo que nos cuenta la marea. Prehistoria en el islote de Guidoiro Areoso (A Illa de Arousa, Galicia) a la luz de las últimas intervenciones" 2020. En "Actualidad de la Investigación Arqueológica en España I. (2018-2019)" Conferencias impartidas en el Museo Arqueológico Nacional. (PDF)

María Guadalupe Castro González: "La cerámica del Bronce Antiguo en la Mámoa 4 de Guidoiro Areoso (A Illa de Arousa, Pontevedra). 2020 (PDF).

"Arqueoloxía/Informes". Xunta de Galicia, 1991, 1995.

Elías López-Romero, María Pilar Prieto Martínez, Alejandro Guimil-Fariña, José M. Rey García, Patricia Mañana-Borrazás, X. Ignacio Vilaseco Vázquez, Carlos Otero Vilariña:  "Ocupación humana y monumentalidad durante la Prehistoria Reciente en el islote de Guidoiro Areoso (Ría de Arousa, Pontevedra): investigaciones en el marco de las dinámicas litorales atlánticas actuales".  Na Revista Trabajos de Prehistoria. CSIC,  2015.

https://guidoirodixital.wordpress.com/los-yacimientos-arqueologicos/

http://apedradoencanto.blogspot.com, de Beatriz Comendador Rey.

https://www.manuelgago.org/blog/2012/01/14/unha-viaxe-a-illa-dos-mortos/

https://arqueotoponimia.blogspot.com/2013/02/xidoiros.html?m=1

https://www.raidoviajeros.com/visitar-la-isla-de-areoso/

https://www.isloteareoso.com/tesoros-ocultos-del-islote-de-areoso/

https://www.nobbot.com/entrevista-arqueologa-patricia-manana/

http://patrimoniogalego.net/index.php/78211/2015/09/ghidoiro-areoso/

https://megaliticia.blogspot.com/2015/11/dolmenes-guidoiro-areoso.html

https://historiadegalicia.gal/2019/02/xa-podes-conecer-todos-os-segredos-dos-dolmenes-na-conecida-como-illa-dos-mortos-na-ria-de-arousa/

https://gazeta.gal/web/a-illa-guidoiro-areoso-a-illa-das-mamoas-parte-2-ria-arousa-pontevedra/

https://estonoesloquepareze.com/visitar-islote-areoso-ria-arousa/

https://lamagiadelaspiedras.blogspot.com/2013/08/guidoiro-areoso-pontevedra.html

http://www.xoanarcodavella.com/2012/10/mamoa-do-guidoiro.html

https://x.com/SabiasGalicia/status/1575206289092886545
    
https://www.bing.com/images/search?

view=detailV2&ccid=CB8%2Bhc39&id=7E8836CAEB49B0EF27988B87D4223AF79E847E36&thid=OIP.CB8-

 hc39tUUsECBVgVKJSwHaFz&mediaurl=https%3A%2F%2Fpbs.twimg.com%2Fmedia%2FFdxBxFOX0AAoHC5.jpg&exph=533&expw=680&q=Fotos+a%C3%A9reas+do+Guidoiro+Areoso&simid=6080167

                               

UNHA INCURSIÓN MEGALÍTICA

OS PREVIOS

"Todos los hombres tienen naturalmente el deseo de saber. El placer que nos causan las percepciones de nuestros sentidos es una prueba de esta verdad. Nos agradan por si mismas, independientemente de su utilidad, sobre todo las de la vista".

ARISTÓTELES: "Metafísica", Libro I, cap., 1.

O mesmo día xoves, 7 de novembro de 2023, ese mesmo día, no que as comportas do ceo se abriron para acompañarnos durante toda a xornada, o meu amigo e arqueólogo Fidel Méndez e eu, ben equipados cuns poucos bártulos, saímos cara a un mundo que, aínda que nos parece moi e ben coñecido, é, pola contra,  moito mais, mal e ben descoñecido.

Ademais de ir  escudriñar dous especímens novos para min (Pedrafita do Caroliño e Anta da Pedra Embarrada) aproveitamos para visitar outros tres megálitos antigos, xa moitas veces revisitados: a Pedra Moura de Aldemunde, a Casa da Moura de Cabaleiros e a pedrafita Marco da Anta. A verdade é que foi un día completo que acompañamos dun copioso xantar: a fermosa xornada pedía churrasco e churrasco lle dimos, e churrasco xantamos.

ANTA-DOLMEN A CASA DA MOURA. TORDOIA.

Despois da visita á Pedrafita-menhir do Caroliño, collimos a antiga estrada Ponte do Porco-Muros e achegámonos ao dolmen de Cabaleiros: atópase case coma sempre, si non temos en conta os achaques da idade. Estamos sen dúbida diante dun dos grandes reclamos turísticos do Concello de Tordoia. 

Anta-dolmen Casa da Moura.
Debuxo de Ramón Boga, 1992.

A anta probablemente está no mesmo estado de conservación, en apariencia, que cando a visitamos por vez primeira nos primeiros anos da década de 1990, si exceptuamos a tala dos piñeiros que a rodeaban. Esta masa arbórea que a estaba a cubrir, moi fermosa, non facía mais que poñer en perigo a estrutura tumular do monumento. Tamén cambiou a fotografía: unhas edificacións da outra beira da estrada impiden unha vista limpa da anta.

Anta-dolmen de Cabaleiros. Foto Moncho Boga, 1991

Como sabedes estamos diante dun dos grandes fitos do megalitismo galego, propiedade pública (Deputación de A Coruña).  Este é un lugar excelente para recordar as orixes míticas da Casa da Moura: como indica o seu nome, esta "casa" foi edificada por una Moura que levaba, voando, a pedra na cabeza mentres ao mesmo tempo tecía. A Moura de Cabaleiros, que probablemente era moi fermosa e tiña os cabelos louros, é o trasunto mítico, máxico e tráxico da muller galega que podía e pode con todo. Pois ben, a nosa fantástica moura deixou caer a pedra e así erixiu este paradigmático dolmen, habitado desde entón polos nosos mais extraordinarios antepasados e seguro que coetáneos (porque sei de certo que aínda están a vivir aí), mouras e mouros.

Anta-dolmen Casa da Moura.
Fotografía de Moncho Boga, 2023

Anta-dolmen Casa da Moura, 1993
Debuxo de Moncho Boga.

ANTA-DOLMEN  PEDRA MOURA DE ALDEMUNDE. CARBALLO.

E, posto que estabamos moi preto, decidimos achegarnos ata Aldemunde, no limítrofe Concello de Carballo, para contemplar outro dos agarimosos exemplares do noso megalitismo. A Pedra Moura entrará a formar parte do Parque do Megalitismo da Costa da Morte e, en datas próximas, vai ser obxecto dunha intervención arqueolóxica. A Deputación Provincial xa está a mover os fíos para que tanto a anta como o terreno pasen a formar parte do patrimonio público.

Anta Pedra Moura de Aldemunde.
Foto de Moncho Boga, 1991

   

Como vimos dicindo, denomínase Pedra da Moura e está a conservar sete esteos chantados, dos que cinco pertencen á cámara (poligonal) e dous ao corredor. Arrimada a un dos chantos atópase o que queda da pedra cobertora fóra do seu sitio orixinal. Desde os anos noventa do século XX semella que non estivo a sufrir ningunha alteración significativa; a mellora é sustancial en canto á limpeza e cuidado da anta, sen resto algún de vexetación.

Anta-dolmen Pedra Moura.
Fotografía de Moncho Boga, 2023

A Pedra Moura tamén ten lenda: aínda podemos entreoir os lonxanos ecos da Moura que o construiu, xa sabedes, carrexou os esteos e a tampa na súa cabeza ao mesmo tempo que fiaba cunha roca e, por si fora pouco, dáballe de mamar a un meniño. Outra vez a nosa Moura que exemplifica de xeito soberbio os quefaceres da muller tradicional galega.

Pedra Moura de Aldemunde, 1993.
Debuxo de Ramón Boga

PEDRAFITA-MENHIR O MARCO DA ANTA. LARACHA.

Xa postos na noite madrugadora do inverno, coa persistente e terca choiva, decidimos subir ata a pedrafita do Marco da Anta, na parroquia de Erboedo, Concello de Laracha. Fai de marco de termo entre ese concello e o de Arteixo. Tamén e coñecida polos nomes de Pedra do Guicho, Pedra do Carallo e Marco do Ramallal.

A primeira vez que que oín falar (leín) desta pedrafita foi a través da lonxana e profunda voz de don Luis Monteagudo. A primeira vez que fun ver esta esbelta pedrafita foi na compaña dun alumno nativo de Larín na década de 1990, que me guiou. Subimos por un cortalumes e a contorna do menhir estaba completamente cuberta de toxos, xestas, fentos e eucaliptos; era pouco coñecido e, antes de achegarme alí, contaba con que xa non existira. Equivoqueime. Posteriormente foi catalogado pola arqueóloga, vixía mítica de terras arteixáns e larachenses, Puri Soto.

Pedrafita-menhir Marco da Anta
Foto Moncho Boga, 1998

Pois ben, aquel 7 de novembro voltei ao Marco da Anta: maila que era pola tardiña, a noite negra cerniase amenazante sobre as nosas cabezas. Unha noite desabrida. Deixamos o automóbil no inicio da corredoira, onde hai un panel indicativo-ilustrativo da pedrafita, e procedimos a andar; andivemos e subimos, subimos, subimos na noite oscura coa luz dos móbiles, na noite coa auga por todos os currunchos (arriba, abaixo e de lado), coa auga entre nós e con nós: unha boa compaña a auga, que se convirte en lama, auga e lama, auga, lama e costa. Na noite: e chegamos arriba, ao cume, solar da Pedrafita do Carallo.

Pedrafita-menhir O Marco da Anta
Fotografía de Moncho Boga, 2023

E alí estaba a Pedrafita de Monteagudo, catalogada por Puri Soto. Alí estaba impertérrita, sola, na noite non estrelada. En fín, entre eucaliptos, alí estaba na noite, facía frío e era de noite, e chovía. Actualmente apreciase que é un lugar moi visitado, non hai rastro de toxos nin xestas na contorna mais inmediata e únicamente os ubicuos eucaliptos seguen a acompañar esta maxestuosa pedrafita. 

Para rematar, unha consideración arqueotoponímica de Dolores González de la Peña no seu estupendo blogue "arqueotoponimia", que reflexiona sobre o topónimo "carallo" aplicado a esta pedrafita:

"El menhir conocido como Pedra do Carallo, situado en Santa Locaia de Arteixo, es un clarísimo ejemplo gráfico de que la denominación anatómica que reciben los genitales masculinos, carallo y testículos, se ha tomado del campo semántico del megalitismo, en concreto de los dos términos que designan los elementos que forman el hito demarcatorio, el quadrum y sus testis, en virtud de un símil formal. Por lo que no resulta desencaminada la hipótesis tradicional que considera que este tipo de megalitos fueron considerados símbolos fálicos".

Saúde e sorte.

En Sigrás, no post-nadal de 2024.

https://arqueotoponimia.blogspot.com/search?q=Marco+da+Anta