ANTA-DOLMEN MÁMOA DAS LAGOCHEIRAS 1. Santo Tomé de Piñeiro, Marín.

ANTA-DOLMEN MÁMOA DAS LAGOCHEIRAS 1.

SENDA DAS MÁMOAS DE MARÍN X

"Con tanto ardor deben los ciudadanos pelear por la defensa de las leyes, como por la de sus murallas, no siendo menos necesarias aquéllas que éstas para la conservación de una ciudad." 

Heráclito de Éfeso

Debuxo de Moncho Boga, 2025.

E continúo con paso firme e seguro cara ao final da Senda das mámoas de Marín. Está sendo unha viaxe coa imaxinación megaliteira, coa imaxinación e coa información que me proporcionan as redes e unha pouca información bibliográfica. Só deste xeito podo actualmente achegarme a estes indefensos monumentos da nosa prehistoria.

Fotografía de megaliticia.blogspot.com

E, xa preto do final, achégome con afán e inquedanzas librescas, a estes dous novos elementos megalíticos que forman parte da necrópole das Lagocheiras: exemplares maltratados, non tanto polos elementos, como pola pertinaz actuación dos seres humáns. En calquera caso, estes dólmenes tamén son tercos e persisten na súa gravedade de milenios, enchentos de feridas, mais siguen aí.

Fotografía de megaliticia.blogspot.com

A mámoa número 1 de Lagocheiras atópase a media ladeira nunha especie de pequeno espolón da estribación occidental do Monte Xaxán-Gagán, nun pequeno paso natural e non é moi visible. A contorna inmediata é un bosque de repoboación de piñeiros e acacias así como monte baixo (toxo, fentos, silvas e brezo, sobre todo).

Mesa informativa da Senda das mámoas de Marín.

A mámoa amosa o sempiterno cráter de saqueo central e ademai atópase, como dicía, bastante alterada polas contínuas repoboacións forestais e está recortada en todo o perímetro por dous sendeiros forestais.

Planta a partir de Acuña Piñeiro, 1994.

A mámoa pode considerarse de medianas dimensións sobrepasando por pouco a ducia de metros no eixo L-O e un pouco mais de quince metros para o eixo N-S. Non sobresae na paisaxe mais dos sesenta centímetros. Sen embargo o funil de violación pasa dos dous metros no eixo N-S e case os dous metros no eixo L-O.

Do burato do saqueo asoma unha cámara megalítica de planta alongada e coa apariencia cadrangular. Está conformada actualmente por cinco esteos de granito: dous deles semella que están na posición orixinal vertical; outros dous atópanse lixeiramente inclinados cara ao interior da cámara e aparece un gran chanto nunha beira.

Croquis do Sendeiro das mámoas de Marín.

Malia todo iso, podemos contemplar un estupendo exemplar megalítico que todavía nos permite recordar o esplendor que tivera noutrora.

En Sigrás, no interregno de 2025.

Saúde, sorte e libros!!!

ENLACES E ALGUNHA BIBLIOGRAFÍA

https://megaliticia.blogspot.com/2024/07/Senda-mamoas-Marin.html

https://arqueologia-patinho.blogspot.com/2008/07/chan-de-armada-desvela-sus-secretos.html

https://www.concellodemarin.es/pxom/

https://www.lavozdegalicia.es/noticia/pontevedra/marin/2015/09/16/zarzas-asfixian-area-mamoa-chan-armada/0003_201509P16C8995.htm

https://historiaymitos.blogspot.com/2009/04/mamoas-bajo-asedio-en-o-morrazo.html

https://ahoradosmouros.blogspot.com/2012/01/duas-lousas-da-mamoa-do-chan-da-armada.html

F. Carrera Ramírez e R. Fábregas Valcarce: "Arte parietal megalítico en le Noroeste Penínsular". Tórculo Edicións, 2006.

SOBRINO LORENZO-RUZA, Ramón. “Prospecciones arqueológicas en Morrazo”. El Museo de Pontevedra. Pontevedra. 1956.

https://patrimoniogalego.net/index.php/4681/2011/09/mamoa-de-chan-da-armada-1/

https://megaliticia.blogspot.com/2024/07/Senda-mamoas-Marin.html

https://es.wikiloc.com/rutas-senderismo/ruta-das-mamoas-de-marin-219310977/photo-132766529

https://cousasdecarragal.blogspot.com/2025/03/marin-la-recomendada-ruta-das-mamoas.html

https://www.diariodepontevedra.es/articulo/o-morrazo/ruta-pasada-auga-estrear-senda-das-mamoas/202406162121471308969.html

https://www.diariodepontevedra.es/articulo/o-morrazo/nueva-senda-das-mamoas-marin-podra-realizarse-proximo-2-junio/202405011229341302690.html

https://www.carriola.es/index.php/noticias-de-marin-by-julio-santos/7174-el-concello-inaugura-el-proximo-domingo-la-ruta-das-mamoas-con-una-andaina-desde-el-lago-de-castineiras

https://es.wikiloc.com/rutas-senderismo/2024-roteiro-das-mamoas-de-marin-otonal-noviembre-desde-lago-castineiras-a-lagocheiras-192112111/photo-118661999

https://nl.wikiloc.com/routes-wandelen/ruta-das-mamoas-de-marin-circular-desde-lago-castineiras-jmc-mamoas-192531087

https://it.wikiloc.com/percorsi-escursionismo/vilaboa-lago-de-castineiras-y-rio-maior-204892555

https://www.lavozdegalicia.es/noticia/pontevedra/marin/2008/03/15/arqueologos-reconstruiran-mamoa-chan-armada/0003_6653268.htm

https://pt.wikiloc.com/trilhas-trekking/ruta-das-mamoas-de-marin-circular-desde-lago-castineiras-jmc-mamoas-192531087

ANTA-DOLMEN DO CHAN DE FONTESECA 2. Santo Tomé de Piñeiro, Marín.

ANTA-DOLMEN DO CHAN DE FONTESECA 2

SENDA DAS MÁMOAS DE MARÍN VIII BIS

"El aire se mueve siempre, ya que, en efecto, todas las cosas que se transforman no se transformarían si no se movieran." 

Anaxímenes de Mileto

Chan de Fonteseca 2 no ano 1994.
Debuxo de Moncho Boga.

A Anta que amoso no debuxoxa non existe (era así no ano 1994), sen embargo pódense ollar os seus tristes restos: como veredes foi destruída ao contruir un muro. Engádoa na Senda como un elemento mais...

E sigo, paseniñamente, achegándome pouco a pouco ao final deste especial percorrido polas espectaculares terras do Morrazo, península especial onde as haxa, península de peregrinacións prehistóricas, outro dos moitos fins do mundo Galaicos, aló onde morre o sol, onde se albiscan perspectivas de monstros, de seres descoñecidos, aló onde remata o mundo.

.

Situación das Antas da Chan de Fonteseca 1 e 2.

O emprazamento desta mámoa atópase na estribación setentrional do Coto do Home, na inflexión da pendente oriental. Rodeada, como non, de eucaliptos así como dunha cativa presenza de carballos e piñeiros. Tamén predomina o monte baixo a saber, toxos, brexo e fentos.

Planta segundo Ángel Acuña Piñeiro.

A mámoa acada dimensións medianas: non sobrepasa a ducia de metros no seu diámetro e tampouco chega ao metro e medio de altura. No centro da mámoa eríxese o sempiterno funil de saqueo de onde asomaba unha anta adscrita ás da tipoloxía poligonal coa entrada orientada ao sueste. Estaba formada por catro esteos na súa posición orixinal, imbricados a partir da pedra da cabeceira, de meirandes dimensións.

O perímetro da mámoa  tamén está alterado no flanco leste pola construción dun muro. No lindeiro do lado norte asoma unha pedra/esteo que podería formar parte do anel peristalítico. 

Croquis de situación.

Pouco logo do ano 1994, a construción dunha granxa de coellos significou a destrución case total destá noutrora fermosa anta: no muro oeste das ditas instalacións, pola parte exterior, apareceron unha grandes pedras que se corresponden coa cámara do túmulo. Unha auténtica desfeita, literalmente. 

Hoxe sábese que a Anta de Fonteseca 2 foi destruída en mais da metade nesas datas ao construir a granxa e pode contemplarse o que queda da mámoa sobre a que pasa o muro de peche disa instalación.

OUTRAS COUSAS NO MORRAZO

Outro dos fins do mundo, dicía mais enriba, dos fisterrae galaicos, outro dos misteriosos e intrigantes lugares máxicos de Galicia: o Castro de Donón no Monte Facho, poboado celta coñecido como Beróbriga. Mais que probable santuario galaico, lugar de peregrinacións prehistóricas, lugar das 174 aras galaicas adicadas ao deus Bero Breus, caso único e seguramente  irrepetible en toda a Europa Atlántica. A meirande parte das aras galaico-romanas achadas neste impresionante emprazamento atópanse custodiadas no Museo Quiñones de León en Vigo.

Aras galaico-romanas do Castro de Donón.
Fotografía megaliticia.blogspot.com.

Aquí, conta a lenda, apareceu un enorme monstro que asomou ameazante das augas atlánticas do Morrazo: o xoven Oridón, valente e ousado onde os haxa, venceuno e as púas do arrepiante monstro ficaron perificadas, converténdose nas picudas rochas que  podemos albiscar desde os cantís.

En Sigrás, nun setembrino día de 2025.

Saúde, sorte e libros!!!

ENLACES, BIBLIOGRAFÍA

https://megaliticia.blogspot.com/2024/07/Senda-mamoas-Marin.html

https://arqueologia-patinho.blogspot.com/2008/07/chan-de-armada-desvela-sus-secretos.html

https://www.concellodemarin.es/pxom/

https://www.lavozdegalicia.es/noticia/pontevedra/marin/2015/09/16/zarzas-asfixian-area-mamoa-chan-armada/0003_201509P16C8995.htm

https://historiaymitos.blogspot.com/2009/04/mamoas-bajo-asedio-en-o-morrazo.html

https://ahoradosmouros.blogspot.com/2012/01/duas-lousas-da-mamoa-do-chan-da-armada.html
F. Carrera Ramírez e R. Fábregas Valcarce: "Arte parietal megalítico en le Noroeste Penínsular". Tórculo Edicións, 2006.

SOBRINO LORENZO-RUZA, Ramón. “Prospecciones arqueológicas en Morrazo”. El Museo de Pontevedra. Pontevedra. 1956.

https://patrimoniogalego.net/index.php/4681/2011/09/mamoa-de-chan-da-armada-1/

https://megaliticia.blogspot.com/2024/07/Senda-mamoas-Marin.html

https://es.wikiloc.com/rutas-senderismo/ruta-das-mamoas-de-marin-219310977/photo-132766529

https://cousasdecarragal.blogspot.com/2025/03/marin-la-recomendada-ruta-das-mamoas.html

https://www.diariodepontevedra.es/articulo/o-morrazo/ruta-pasada-auga-estrear-senda-das-mamoas/202406162121471308969.html

https://www.diariodepontevedra.es/articulo/o-morrazo/nueva-senda-das-mamoas-marin-podra-realizarse-proximo-2-junio/202405011229341302690.html

https://www.carriola.es/index.php/noticias-de-marin-by-julio-santos/7174-el-concello-inaugura-el-proximo-domingo-la-ruta-das-mamoas-con-una-andaina-desde-el-lago-de-castineiras

https://es.wikiloc.com/rutas-senderismo/2024-roteiro-das-mamoas-de-marin-otonal-noviembre-desde-lago-castineiras-a-lagocheiras-192112111/photo-118661999

https://nl.wikiloc.com/routes-wandelen/ruta-das-mamoas-de-marin-circular-desde-lago-castineiras-jmc-mamoas-192531087

https://it.wikiloc.com/percorsi-escursionismo/vilaboa-lago-de-castineiras-y-rio-maior-204892555

https://www.lavozdegalicia.es/noticia/pontevedra/marin/2008/03/15/arqueologos-reconstruiran-mamoa-chan-armada/0003_6653268.htm

https://pt.wikiloc.com/trilhas-trekking/ruta-das-mamoas-de-marin-circular-desde-lago-castineiras-jmc-mamoas-192531087

ANTA-DOLMEN DO CHAN DE FONTESECA 1. Santo Tomé de Piñeiro, Marín.

ANTA-DOLMEN DO CHAN DE FONTESECA 1

SENDA DAS MÁMOAS DE MARÍN VIII

"Lo indefinido es ingénito e incorruptible, pues lo que comienza necesariamente tiene un fin; y toda corrupción tiene un término."

Anaximandro de Mileto

Debuxo de Moncho Boga, 2025.

E prosigo incansable (porque desde a miña cadeira é imposible o cansancio) serpenteando pola impresionante Senda das mámoas de Marín. Por un lado contemplo a ría de Vigo coa Illa de San Simón; polo outro a ría de Pontevedra. E pouco a pouco vou chegando e analizando cada un dos elementos megalíticos de que se compón a Senda, e pouco a pouco, paseniñamente, vou descubrindo elementos novos, elementos que dalgún xeito algún día terei que visitar. Obrigatoriamente.

A necrópole megalítica da Chan de Fonteseca emprázase na estribación setentrional do Coto do Home, nunha aba suave, no lado oriental, que forma un alongado outeiro.

Planta a partir de Acuña, 1994.

Para chegar é recomendable realizar a Senda das Mámoas de Marín e seguir as indicacións das sinais de dirección. En calquera caso penso que é necesario empregar a estupenda ferramenta que se denomina XPS:  así pódese chegar sen maiores complicacións, se lle cadra.

Fotografía de megaliticiablogspot.com

Malia que se adiviñan eucaliptos por todos os lados, pese a que seguen a colonizar os nosos montes, as nosas terras e as nosas mentes..., a contorna inmediata da mámoa 1 atópase rodeada dun pequeno osasis de carballos e outras árbores autóctonas que impiden que a desolación sexa meirande.

Fotografía de megaliticiablogspot.com

A mámoa amosa dimensións medianas e está encravada, como dicía antes, nunha suave pendente que cae cara ao noroeste, configurando un alongado e pouco pronunciado outeiro. As medidas van desde os trece metros e medio para o eixo norte-sul, ata os doce metros e sesenta centímetros para o eixo leste-oeste. Para a altura hai que consignar que non sobrepasa os oitenta e cinco centímetros.

Mesa informativa sobre a necrópole da Chan de Fonteseca.

A croa ou zona central da mámoa debuxa o consabido funil de saqueo, que é de boas dimensións (case tres metros por un pouco mais dun metro) e está a conservar restos moi remexidos da estrutura arquitectónica megalítica ou anta, cuns tres chantos á vista. Parte da masa tumular da mámoa  está partida polo suroeste debido ao paso dunha antiga corredoira hoxe en desuso: está orientado na dirección norte-sul e acada unha anchura dun metro e medio, polo que tamén afectou á cámara megalítica. Pódense albiscar restos da coiraza pétrea en todo o perímetro e está composta por pedras de tamaño mediano, sobre todo no lado do sueste.

Croquis de situación.

En Sigrás, no séptimo mes dos romanos do ano 2025.

Saúde, sorte e libros!!!

ENLACES  E BIBLIOGRAFÍA IMPORTANTES

https://megaliticia.blogspot.com/2024/07/Senda-mamoas-Marin.html

https://arqueologia-patinho.blogspot.com/2008/07/chan-de-armada-desvela-sus-secretos.html

https://www.lavozdegalicia.es/noticia/pontevedra/marin/2015/09/16/zarzas-asfixian-area-mamoa-chan-armada/0003_201509P16C8995.htm

https://historiaymitos.blogspot.com/2009/04/mamoas-bajo-asedio-en-o-morrazo.html

https://ahoradosmouros.blogspot.com/2012/01/duas-lousas-da-mamoa-do-chan-da-armada.html
F. Carrera Ramírez e R. Fábregas Valcarce: "Arte parietal megalítico en le Noroeste Penínsular". Tórculo Edicións, 2006.

SOBRINO LORENZO-RUZA, Ramón. “Prospecciones arqueológicas en Morrazo”. El Museo de Pontevedra. Pontevedra. 1956.

https://patrimoniogalego.net/index.php/4681/2011/09/mamoa-de-chan-da-armada-1/

https://megaliticia.blogspot.com/2024/07/Senda-mamoas-Marin.html

https://es.wikiloc.com/rutas-senderismo/ruta-das-mamoas-de-marin-219310977/photo-132766529

https://cousasdecarragal.blogspot.com/2025/03/marin-la-recomendada-ruta-das-mamoas.html

https://www.diariodepontevedra.es/articulo/o-morrazo/ruta-pasada-auga-estrear-senda-das-mamoas/202406162121471308969.html

https://www.diariodepontevedra.es/articulo/o-morrazo/nueva-senda-das-mamoas-marin-podra-realizarse-proximo-2-junio/202405011229341302690.html

https://www.carriola.es/index.php/noticias-de-marin-by-julio-santos/7174-el-concello-inaugura-el-proximo-domingo-la-ruta-das-mamoas-con-una-andaina-desde-el-lago-de-castineiras

https://es.wikiloc.com/rutas-senderismo/2024-roteiro-das-mamoas-de-marin-otonal-noviembre-desde-lago-castineiras-a-lagocheiras-192112111/photo-118661999

https://nl.wikiloc.com/routes-wandelen/ruta-das-mamoas-de-marin-circular-desde-lago-castineiras-jmc-mamoas-192531087

https://it.wikiloc.com/percorsi-escursionismo/vilaboa-lago-de-castineiras-y-rio-maior-204892555

https://pt.wikiloc.com/trilhas-trekking/ruta-das-mamoas-de-marin-circular-desde-lago-castineiras-jmc-mamoas-192531087

ANTA-DOLMEN CHAN DE ARMADA 1. Santo Tomé de Piñeiro, Marín.

ANTA-DOLMEN CHAN DE ARMADA 1

SENDA DAS MÁMOAS DE MARÍN VII

"Todo lo que hay ha existido siempre. Nada puede surgir de la nada. Y algo que existe, tampoco se puede convertir en nada." 

Parménides de Elea

Debuxo de Moncho Boga, 2025.

A primeira vez que viaxei á Península do Morrazo na busca das increíbles antas que aínda se conservan na súa penechaira, esa primeira vez, dicía, buscaba unha anta denominada Chan de Armada que posuía unha gran cámara, unha pedra cobertora poderosa e un corredor desenvolvido. Isto foi en setembro do ano 1991. Dúas pistas segaban a mámoa por varias zonas, malia iso, a anta era dunha beleza  extraordinaria, un prototipo dolménico, un paradigma dentro do horizonte megalítico galego.

Versión de Moncho Boga a partir de Fernando Carrera Ramírez.

A segunda vez debeu ser nos primeiros anos do século XXI, e a anta estivera a sufrir cambios sustanciales en canto ao desenvolvemento de traballos de acondicionamento e posta en valor que duraron varios anos e que consistiron no acodicionamento arqueolóxico e ambiental dentro do desenvolvemento dunha Ruta de Mámoas do Morrazo. Creo recordar que por aquilas datas todavía conservaba a tampa que se supoñía  postiza.

Sección da anta  Chan de Armada 1.

A terceira vez que me acheguei por estes fermosos recunchos das Rías Baixas, foi nunha escursión de varios días, a finais da década de 2010. Por suposto, achegueime a contemplar de novo, unha vez mais, os cambios que se viñeran producindo ao longo dos anos, tanto nas mámoas como na contorna natural. Neses tempos a mámoa 1 da Chan de Armada xa amosaba a imaxe que hoxe podemos contemplar e admirar e, por suposto, sen tampa ou pedra cobertora, que daquila sospeitábase que non era a orixinal. Xa veremos como esa consideración trocou co discorrir do tempo.

Fotografía de Moncho Boga, setembro de 1991.

Noutro orde de cousas, a presente anta-dolmen mámoa 1 da Chan de Armada emprázase no arrinque meridional do paso natural da Chan de Armada, case no tramo final da aba norte de Outeiro ddos Loureiros.

Para chegar débese coller a estrada PO-313 Marín-Moaña ata chegar ao alto da Cruz de Maceiras, logo de percorrer uns nove quilómetros e medio. De seguido, coller a estrada CF-401 á esquerda e, despois de pouco mais de tres quilómetros, aparece a intersección na que hai que coller outra vez á esquerda ata chegar ao lugar da Chan de Armada, a uns quinientos metros.  Á dereita, a preto de sesenta metros, atópase a Anta.

Outra versión de como chegar do ano 1997: desde a Lagoa de Castiñeiras tómase a pista forestal que vai a Domaio. Aos oito quilómetros hai que coller o camiño que segue á esquerda. A anta atópase a uns cincuenta metros. Malia a "seguridade" para chegar que aseguran estás descricións, recomendó encarecidamente enoregar o XPS.

Fotografía de Moncho Boga, setembro de 1991. Pódese
apreciar a tremenda pista forestal que pasaba á beira xusto da 
cámara, ocultando totalmente a mámoa por esa parte do norte.

A mámoa, como se pode constatar polas fotografías do ano 1991, estaba prácticamente sepultada polo paso das pistas forestais, necesarias en efecto, pero que ben podían respectar un elemento arqueolóxico sobradamente coñecido,  e separala uns cantos metros. A cámara, á vista, foi descuberta ou destapada polas escavacións arqueolóxicas de Sobrino Lorenzo-Ruza na década de 1950.

Escavacións do ano 2008 a cargo de J. C. Castro Carrera.

A estrutura arquitectónica megalítica ou anta atópase inserida na mámoa e desenvólvese a través dunha cámara adscrita á tipoloxía do tipo poligonal con corredor de acceso desenvolvido e orientado. Está composta por trece chantos e unha particularidade significativa é que os esteos non son de granito, senon de xisto, feito se cara vencellado ao predominio da rocha metamórfica propia do complexo xeolóxico Vigo-Pontevedra.

Fotografía do blogue ahoradosmouros.blogspot.com, 2012.
Nestas datas aínda estaban sen limpar as pintadas vandálicas.

Os trece chantos que está a conservar (probablemente non falta ningún da estrutura orixinal) destribúense do seguinte xeito: nove conforman a cámara poligonal, catro desenvolven o corredor de entrada (orientado ao suleste, como adoita ser habitual) e unha na cuberta que, ata agora, supoñíase engadida tras a escavación de Sobrino, como elemento alleo á estrutura orixinal.

Os esteos-chantos-ortostatos eríxense imbricados e apoiados uns cos outros, a partir do gran chanto da cabeceira, cunha altura decrecente desde o oeste (entre un metro e noventa centímetro e os dous metros) cara ao leste, cunha altura dun metro e medio.

No ano 2015 a prensa denunciaba o estado de abandono da anta.
Fotografía, La Voz de Galicia.

Malia que gran parte da masa tumular quedou totalmente arrasada e/ou sepultada debido á apertura da pista forestal que levaba ao Outeiro dos Loureiros, sabemos hoxe que a mámoa era e é un túmulo de grandes proporcións: o diámetro do eixo leste-oeste medía ao redor de vintecinco metros e vinte metros para o eixo norte-sul. A altura máxima non sobrepasaba o metro e oitenta centímetros. No lado do norte a pista forestal que pasaba por enriba, como estaba a dicir antes, alterou a súa fisonomía considerable e dramáticamente.

Fotografía de megaliticiablogspot.com

Desde aquí é complicado establecer unha cronoloxía sobre as intervencións arqueolóxicas desenvolvidas desde a década de 1980 (segundo puiden contrastar, tamén Antonio de la Peña e Rodríguez Casal estudaron a anta no ano 1975. Non puiden saber si executaron algún tipo de actuación arqueolóxica). Aínda así, puiden determinar varias intervencións (ademais da consabida de Sobrino na década de 1950) a saber: no ano 1983 lévase a cabo unha intervención arqueolóxica da que non sei absolutamente nada; no ano 1999 desenvolvéronse actividades de acondicionamento e posta en valor. A continuación, no 2004 volvéronse a realizar traballos de acondicionamento arqueolóxico e ambiental dentro do proxecto dunha ruta de mámoas do Morrazo. O arqueólogo J.C. Castro Carrera dirixiu no ano 2008 unha intervención arqueolóxica que consistiu sobre todo nunha sondaxe para a definición das estruturas da anta, así como mais traballos de acondicionamento da contorna.

De Páxinas Galegas, 2022

Nas devanditas intervencións de Castro Carrera puidose constatar que a tampa ou cobertora da cámara era a orixinal. Sen embargo decidiuse non voltar a colocala no seu lugar primixenio de cubrición do dolmen debido a que se atopaba moi deteriorada e a propia composición metamórfica-xistosa da pedra podería provocar a súa rotura e subsiguente caída no interior da cámara.

Fotografía de: https://es.wikiloc.com/rutas-senderismo/2024

Logo das intervencións de Castro Carrera, no ano 2009, a prensa facíase eco de diversos actos vandálicos na anta: pintadas e grafitis "decoraron" a meirande parte dos esteos da cámara e, debido outra vez á propia composición da rocha, amosábanse de moi dificultosa restitución. As pintadas aínda non se limparan no ano 2012.

No ano 2017 unha nova actuación arqueolóxica dirixida tamén por Castro Carrera consistiu na realización de traballos centrados no estudo permenorizado dos esteos, a reposición do estado orixinal destes dentro do posible e a súa consolidación, sobre todo debido ás fisuras que se foron producindo en moitos deles. Precisamente un dos esteos da cámara tivo que ser sustituido (non foi posible a súa restauración) por outro de granito, necesario para consolidar a estrutura da cámara.

Fotografía de: https://es.wikiloc.com/rutas-senderismo/2024

Nas escavacións arqueolóxcias da década de 1950 levadas a cabo por Sobrino Lorenzo-Ruza, recuperouse un enxoval que hoxe se atopa custodiado no Museo de Pontevedra, a saber: catorce puntas de frecha  de sílex e de arenisca; dous coitelos de sílex; dúas machadas de anfibolita; catro bolas de diorita, arxila e mármore; un percutor de rocha metamórfica esquistosa, así como diversos anacos de cerámica.

Hoxe en día, eliminadas as pistas forestais e consolidada a estrutura arquitectónica, podemos contemplar e admirar un dos exemplares de arquitectura megalítica mais impresionantes da terra galega.

En Sigrás, noutro insidioso día de 2025.

Saúde, sorte e libros!!!

ENLACES E BIBLIOGRAFÍA

https://arqueologia-patinho.blogspot.com/2008/07/chan-de-armada-desvela-sus-secretos.html

https://www.lavozdegalicia.es/noticia/pontevedra/marin/2015/09/16/zarzas-asfixian-area-mamoa-chan-armada/0003_201509P16C8995.htm

https://historiaymitos.blogspot.com/2009/04/mamoas-bajo-asedio-en-o-morrazo.html

https://ahoradosmouros.blogspot.com/2012/01/duas-lousas-da-mamoa-do-chan-da-armada.html

F. Carrera Ramírez e R. Fábregas Valcarce: "Arte parietal megalítico en le Noroeste Penínsular". Tórculo Edicións, 2006.

SOBRINO LORENZO-RUZA, Ramón. “Prospecciones arqueológicas en Morrazo”. El Museo de Pontevedra. Pontevedra. 1956.

https://patrimoniogalego.net/index.php/4681/2011/09/mamoa-de-chan-da-armada-1/

https://megaliticia.blogspot.com/2024/07/Senda-mamoas-Marin.html

https://es.wikiloc.com/rutas-senderismo/ruta-das-mamoas-de-marin-219310977/photo-132766529

https://cousasdecarragal.blogspot.com/2025/03/marin-la-recomendada-ruta-das-mamoas.html

https://www.diariodepontevedra.es/articulo/o-morrazo/ruta-pasada-auga-estrear-senda-das-mamoas/202406162121471308969.html

https://www.diariodepontevedra.es/articulo/o-morrazo/nueva-senda-das-mamoas-marin-podra-realizarse-proximo-2-junio/202405011229341302690.html

https://www.carriola.es/index.php/noticias-de-marin-by-julio-santos/7174-el-concello-inaugura-el-proximo-domingo-la-ruta-das-mamoas-con-una-andaina-desde-el-lago-de-castineiras

https://es.wikiloc.com/rutas-senderismo/2024-roteiro-das-mamoas-de-marin-otonal-noviembre-desde-lago-castineiras-a-lagocheiras-192112111/photo-118661999

https://nl.wikiloc.com/routes-wandelen/ruta-das-mamoas-de-marin-circular-desde-lago-castineiras-jmc-mamoas-192531087

https://it.wikiloc.com/percorsi-escursionismo/vilaboa-lago-de-castineiras-y-rio-maior-204892555

https://pt.wikiloc.com/trilhas-trekking/ruta-das-mamoas-de-marin-circular-desde-lago-castineiras-jmc-mamoas-192531087

ANTA-DOLMEN CHAN DE ARMADA 2. Santo Tomé de Piñeiro. Marín

ANTA-DOLMEN CHAN DE ARMADA 2

SENDA DAS MÁMOAS DE MARÍN VI

"El principio es aire infinito, a partir del cual se generan las coas actuales, las pasadas y las futuras, los dioses y las cosas divinas, y las demás cosas que proceden de aquel".

Anaxímenes de Mileto

Debuxo de Moncho Boga, 2025.

E retorno á Península do Morrazo, un día mais, un día mais polas altas terras de Cangas, Moaña, Marín, Vilaboa..., ás terras do Cabo do Home ese outro fin do mundo, ese outro fisterra que otea vigoroso as augas infinitas do Mar Océano, desde onde case podes tocar coas mans as Illas Cíes. Volto ao sul.

Versión propia da planta realizada por Ángel Acuña no ano 1994
.

E continúo viaxando. Continuo viaxando polas turbulentas ondas de internet, polas redes, polos vericuetos do incomprensible, polos carreiros da infinitude. E continuo pola fermosa e impresionante Senda das Mámoas de Marín.

Chan de Armada 2. Foto Moncho Boga, 1990-93.

Deixo atrás, coa imaxinación, a necrópole da Chan do Outeiro de Ombra e transito xa na Chan de Armada, onde me están a esperar dúas antas xa coñecidas por min desde hai moitos anos. Dúas antas irrecoñecibles hoxe, dúas antas que non semellan as mesmas..., pero hai que dicir que a situación mellorou de xeito radical grazas, supoño, ao deseño da Senda da que me estou a ocupar.

Foto wilkiloc routes wandelen.

Todavía recordo as miñas primeiras viaxes megalíticas por todo o territorio galego: apartando toxos e silvas para chegar á meirande parte das antas e ás veces voltar sen atopar o buscado. Todavía recordo aquilas viaxes que me facían retornar novo en alma e corpo; todavía recordo a impresión tremenda cando atopabas unha anta no medio da matoxeira, no medio da nada, a onde non ía case ninguén.

Foto wilkiloc routes wandelen.

Chegaba coas indicacións xustas de amigos arqueólogos, chegaba cos mapas do Topográfico Nacional, escala 1:25000. E podo dicir que normalmente chegaba: entendíame mellor con eses estupendos mapas que hoxe en día co XPS.  Eran xornadas enteiras, xornadas nas que a emoción primaba por enriba de calquera outra consideración, xornadas nas que xantabas un bocadillo ou unha tapa nun bar calquera, onde tamén as indicacións do "Jíate por mín (JPM)" complementaban ao Topográfico Nacional.

Foto wilkiloc routes wandelen.

Pois ben, hoxe estou unha vez mais na Chan de Armada (non coñecía as antas do Outeiro de Ombra) e o que vexo, polos sendeiros internetianos, non ten nada que ver co que eu coñecía. É teño que constatar que o resulttado do que vexo é sorprendente tanto en canto ao estado destas coñecidas antas como ao cambio na contorna inmediata, sobre todo debido ás repoboacións con árbores autóctonas.

Fotografía megaliticiablogspot.com

A Anta-dolmen de Chan de Armada 2 acóchase nunha mámoa de dimensións medianas e está moi deteriorada polas escavacións arqueolóxicas antigas e tamén polos saqueos furtivos a que foi sometida ao longo dos anos. A mámoa acada unhas medidas que van desde os case dezasete metros no eixo leste-oeste, ata os trece metros do eixo norte-sul. A razón pola que este eixo é sensiblemente mais pequeno débese a que o túmulo foi cortado polo camiño que discorre polo seu lado norte. A altura supera en pouco mais de dez centímetros o metro.

Foto wilkiloc routes wandelen.

A mámoa foi escavada na década de 1950 por Sobrino Lorenzo-Ruza, escavación que foi unha das causas polas que esta anta se atopa en tan mal estado. Efectivamente, na escavación puxéronse á vista seis esteos que foron escavados ata a base, o que explica a súa inestabilidade e posterior derrumbe. Actualmente podemos contemplar eses seis esteos, tres na posición orixinal e o resto desprazados.

Fotografía wilkiloc rutas/sendeirismo.

A masa tumular, hemiesférica, amosa tres grandes zonas de case destrución. Por unha banda a remoción central, froito na case totalidade das escavacións de Sobrino Lorenzo-Ruza, profunda e ampla, ata a súa base. Acada unhas dimensións de case catro metros no eixo norte-sul e de catro metros e corenta centímetros no eixo leste-oeste. A profundidade da escavación acadou un metro e dez centímetros. Por outra banda, aparece un saqueo-violación probablemente furtiva, no que aparece outro esteo de grandes dimensións que poidera formar parte da pedra cobertora ou tampa. Por último, albíscase a destrución de mais de tres metros da mámoa polo lado norte debido ao paso dun  camiño.

Cartel de situación propio da Senda.

Supoño que froito do expolio arqueolóxico de Sobrino Lorenzo-Ruza, estánse a conservar os seguintes materiais: unha mecha de muíño, dúas bolas de cuarzo, dous coitelos de sílex, cerámica ocre e de cor vermella, dúas bolas de cuarzo, lascas de cristal de rocha e cuarzo...

Para rematar, sinto como unha reconciliación co mundo ao ver este tipo de iniciativas, sobre todo tendo en conta que implican unha limpeza polo miudo destes ilustres exemplares da nosa prehistoria: esperemos que a limpeza e mantemento das mámoas da Senda de Marín se manteña no tempo.

En Sigrás, no segundo día da infamia de setembro de 2025.

Saúde, sorte e libros!!!

ENLACES MOI INTERESANTES E MOI FECUNDOS

F. Carrera Ramírez e R. Fábregas Valcarce: "Arte parietal megalítico en le Noroeste Penínsular". Tórculo Edicións, 2006.

https://patrimoniogalego.net/index.php/5156/2011/09/mamoa-de-pedralonga/

https://megaliticia.blogspot.com/2024/07/Senda-mamoas-Marin.html

https://es.wikiloc.com/rutas-senderismo/ruta-das-mamoas-de-marin-219310977/photo-132766529

https://cousasdecarragal.blogspot.com/2025/03/marin-la-recomendada-ruta-das-mamoas.html

https://www.diariodepontevedra.es/articulo/o-morrazo/ruta-pasada-auga-estrear-senda-das-mamoas/202406162121471308969.html

https://www.diariodepontevedra.es/articulo/o-morrazo/nueva-senda-das-mamoas-marin-podra-realizarse-proximo-2-junio/202405011229341302690.html

https://www.carriola.es/index.php/noticias-de-marin-by-julio-santos/7174-el-concello-inaugura-el-proximo-domingo-la-ruta-das-mamoas-con-una-andaina-desde-el-lago-de-castineiras

https://es.wikiloc.com/rutas-senderismo/2024-roteiro-das-mamoas-de-marin-otonal-noviembre-desde-lago-castineiras-a-lagocheiras-192112111/photo-118661999

https://nl.wikiloc.com/routes-wandelen/ruta-das-mamoas-de-marin-circular-desde-lago-castineiras-jmc-mamoas-192531087

https://it.wikiloc.com/percorsi-escursionismo/vilaboa-lago-de-castineiras-y-rio-maior-204892555

https://pt.wikiloc.com/trilhas-trekking/ruta-das-mamoas-de-marin-circular-desde-lago-castineiras-jmc-mamoas-192531087

ANTA-DOLMEN DA NECRÓPOLE DO OUTEIRO DE OMBRA. Marín

ANTA-DOLMEN DA NECRÓPOLE DO OUTEIRO DE OMBRA

SENDA DAS MÁMOAS DE MARÍN V

"Más le vale a un hombre tener la boca cerrada, y que los demás le crean tonto, que abrirla y que los demás se convenzan de que lo es."

Gorgias de Leontinos

Debuxo de Ramón Boga, 2025.

Hoxe non é un día no que me sinta especialmente optimista; hoxe é un día escandaloso para un compañeiro de especial relevancia no meu espazo laboral. Hoxe será un día difícil de olvidar. Será imposible olvidar a unha persoa insustituible e proverbial. Ata sempre.

E sigo por ises intratables universos virtuais que están cambiando de xeito bestial a vida das nosas xentes, as nosas vidas: sigo transitando por esas autopistas virtuais a velocidade de vértigo, por eses incandescentes e inextricalbles universos que controlan as nosas vidas, que saben o que pensas, o que talvez sexas, o que comes, o que mercas... Unha realidade omnisciente, unha realidade omnipotente, unha realidade invisible que está en todas as partes.

Fotografía megaliticiablogspot.com

Pois ben, nesa realidade ando eu, sen paracaídas, en caída libre: un vértigo que ameaza todo aquilo que consideraba inmutable, estable e ordenado. 

Unha vez amainada a miña indignación polas inxustizas arrogantes e  arbitrarias nas que incurren ás veces as administracións, continúo coas miñas divagacións megaliteiras, coas miñas obsesións dolménicas: con aquilo que semella permanecer estable e incorruptible a través dos milenios.

E hoxe remato coa necrópole das Chans de Outeiro de Ombra, a segunda etapa na Senda das Mámoas de Marín, esa ruta que fará marabillas para os amantes do turismo megaliteiro galego.

Fotografía megaliticiablogspot.com

A Anta-dolmen, mámoa, de Outeiro de Ombra 5, atoparémola seguindo o camiño-senda de referencia das mámoas anteriores e atópase na marxe dereita, ao redor de cento vinte metros ao suroeste da último túmulo, e a uns douscentos cincoenta metros da necrópole das Lagocheiras, que será obxecto das próximas entradas. Orográficamente aséntase no consabido outeiro, na parte alta da penechaira-espolón, na pendente que discorre cara a Chan de Armada.

Trátase dunha mámoa de reducidas dimensións, que non destaca especialmente na controrna debido a que está bastante arrasada: a  mámoa non chega aos once metros de diámetro en calquera dos seus eixos e, para a altura, non sobrepasa os oitenta. Asoma, no centro, na croa, un chanto que sobresae pouco mais de corenta centímetros e cunha anchura duns oitenta centímetros máximo. Á súa beira sobresae outro esteo que tamén pode susbsistir na súa posición primixenia.  Probablemente están na súa posición orixinal e o meirande podería ser o esteo de cabeceira da anta.

Fotografía wilkiloc rutas-sendeirismo.

Aparte dos dous esteos, ortostatos ou chantos da cámara megalítica, sobre a mámoa aprécianse algunhas pedras que poideron formar parte da coiraza pétrea. 

Croquis da Senda segundo os carteis informativos.

Como estaba a contar nas entradas anteriores adicadas a esta necrópole, a relación entre camiños prehistóricos e necróples megalíticas en Galicia non pode ser casual. Esta relación atópase documentada amplamente na literratura megalítica desde os albores da disciplina arqueolóxica galega. Como lugares simbólicos dalgún tipo nas rutas prehistóricas de tránsito, como marcadores espaciais para ser vistos a longa disttancia..., aínda hoxe moitas mámoas e pedrafitas funcionan de marcos de término entre parroquias, concellos, provincias e incluso nacións.

En Sigrás, no día da infamia de 2025.

Saúde, sorte e libros!!!

ENLACES IMPORTANTES E IMPRESCINDIBLES

https://megaliticia.blogspot.com/2024/07/Senda-mamoas-Marin.html