Antas-dolmenes no Concello de Friol

INTRODUCIÓN

Sen dúbida no concello de Friol atópanse algúns dos exemplares mégalíticos máis sobranceiros de Galicia. Desgrazadamente tamén aquí foron esnaquizadas moreas de mámoas e antas. Excepto a Anta da Moruxosa, as outras que vou expor aquí aínda non as puiden visitar. Seguín para esta exposición a revista da Asociación de Amigos do Castro de Viladonga que xa ahi anos fixo unha loable labor de catalogación das antas e mámoas dos concellos de Friol e de Outeiro de Rei. Deles recollín tanto os textos como as fotografías.

ANTA-DOLMEN DA MORUXOSA

Para chegar. Atópase a seis qms de Friol, sempre collendo a estrada con dirección a Lugo. Hai que coller o camiño que está á beira dunha casa que hoxe están restaurando á esquerda, antes da encrucillada que leva a Cotá. A anta aséntase a uns douscentos ms.

Fotografía do ano 1993. Ramón Boga.

Forma parte dunha necrópole composta por catro mámoas. Na mámoa na que se insire non  se aprecian restos de coiraza. Está cortada polo lado do SL por un cómaro de terra, o que impide a súa visualización e asemáis está a alteralo estéticamente. Tamén, a proximidade á pendente que da pé a cunca do río Narla cara ao norte, supuxo a erosión da masa tumular tamén por isa zona. A cámara sitúase dentro do perímetro do cono de violación.

Planta segundo versión de Ramón Boga.

Tipolóxicamente a cámara megalítica é das do tipo poligonal con cinco esteos in situ, aínda que unha parece que foi arrincada e chantada novamente. Tamén conserva a pedra cobertora. Aínda que parece que non ten corredor, esa posibilidade non debería descartarse. 

Fotografía do ano 1995, Ramón Boga

A cámara, como feito reseñable, ten unha adscrición tipolóxica de non doada solución: posúe un aspecto que a acerca máis as cistas (se cadra debido á perda de esteos), sen embargo a posibilidade que hai que barallar é a de que se trate dunha cámara poligonal de gran simetría e escasas dimensións, como diciamos máis arriba.

Fotografía do ano 2010, Ramón Boga.

A cámara está  incompleta e non se pode afirmar que fose aberta ou pechada, posto que non se detecta a existencia do corredor. Conserva no lugar orixinal cinco esteos, engadindo os que forman parte da cámara e unha lousa que permanece apoiada sobre a pedra cobertora na zona do SL. O conxunto arquitectónico contaría posiblemente coa existencia dun sistema de contraforte de laxes situadas na cara externa dos esteos, como o testemuña algunha pedra que aínda se conserva.

Fotografía do ano 2010. Ramón Boga.

Debuxo de Ramón Boga Moscoso

ANTA-DOLMEN DA MEDORNA DAS PALLOTAS

Para chegar. Desde o barrio de Quintá, na parroquia de Ousá, sae un camiño cara ao norte que leva ao caserío de Pedra do Couto. Ao longo dese camiño e, no contorno do devandito caserío, existen varias mámoas máis.

Talvez a máis interesante delas, situada no Monte do Carballiño é a sinalada co nome de Medorna das Pallotas, posto que aínda conserva visible parte da anta.

A mámoa foi violada en numerosas ocasións e contan os veciños que nunha delas apareceu un "pucheiro e carbóns". 

ANTA-DOLMEN DA MEDORNA DA ZANCA

Para chegar. Atópase na parroquia de Vilalbite, preto dos barrios de Rebolo e Donas, no chamado Monte de Santa Marta.

Parece que é moi semellante ao Forno do Verdellón (que veremos máis adiante), amosando unha cámara poligonal formada por cinco esteos e corredor pouco desenvolvido, composto, á súa vez, por dúas pedras. Tamén conserva a pedra cobertora. Algúns dos esteos desta anta permanecen removidos e fóra do seu lugar orixinal

A anchura máxima da cámara acada os tres ms e a lonxitude total da anta, engadindo o corredor, chega ata os tres ms con trinta cms. A tampa ou cobertora é tamén de boas proporcións e acada un espesor máximo de 50 cms. 

Esta anta coñécese tamén co nome de Forno dos Mouros.

ANTA-DOLMEN DE NODAR

Atópase no Monte do Muíño do Canteiro. Trátase dunha anta que aínda se atopa en bastante bó estado.

ANTA-DOLMEN CERCA DA MEDORNA DA ZANCA

Para chegar. Está ubicada a uns cen ms ao oeste da Medorna da Zanca e sufriu peor sorte durante os traballos de roturación do monte. Hoxe está prácticamente destruída.

Aprécianse esteos espallados e unicamente un gran esteo parece atoparse na súa posición orixinal, ou polo menos pouco remexido.

ANTA-DOLMENES DO VERDELLÓN

Estaban na parroquia de Ousá, moi cerca do grupo de casas onde está a igrexa parroquial, ao sul do Cordal de Ousá, na finca ou lugar do Verdellón.

Tamén eran coñecidas polo nome de Forno dos Mouros.

A necrópole estaba conformada por catro mámoas prácticamente laineadas entre sí e tamén con outra (no límite dos Concellos de Outeiro de Rei e Friol) chamada "Modorra do Monte Pico". Lamentablemente, as dúas mámoas máis interesantes do conxunto foron totalmente destruídas ao preparar a finca para o seu cultivo.

PRIMEIRA ANTA DO VERDELLÓN

Conservaba a cámara intacta con excepción da pedra cobertora. Tratábase dunha anta adscrita á tipoloxía de planta poligonal composta por sete esteos, dous deles cunha anchura dun metro e medio aproximadamente. Tamen posuía un pequeno corredor pouco desenvolvido, composto por dous ortostatos paralelos que tiñan ao final unha pedra de peche. Tamén conservaba a pedra cobertora e parece ser que bastante curiosa pola súa forma: nos seus extremos tiña sección triangular que disminuía a medida que se avanzaba cara ao outro lado.

SEGUNDA ANTA DO VERDELLÓN

Conservaba cinco esteos da cámara, dous deles probablemente movidos da súa posición orixinal. Parece ser que os cinco chantos, así como outras pedras de menor tamaño que formaban parte da estrutura tumular e algunhas máis espallados polos arredores, atópanse en moreas ao longo da finca.

Nota: As fotos e os textos, retocados, foron extraídos da revista "A Croa", Boletín da Asociación de amigos do Castro de Viladonga. Ano 1996.

Tanto o artigo como as fotografías son de Juan F. Núñez Jato e Laura Rodríguez Varela. O artigo titúlase "Prospeccións no Concello de Friol (I): Mámoas e folclore arqueolóxico".

Antas-dolmenes da Fonsagrada

ANTA-DOLMEN DO HOSPITAL. Hospital de Santiago de Montouto, Vieiro. A Fonsagrada.

Para chegar. Debemos coller unha pista á esquerda en Montouto, a nove quilómetros da Fonsagrada, pola estrada de Lugo. Hai que subir por un camiño moi empinado ata o alto do monte, onde hai unha capela moderna feita de pedra ao carón das ruínas do antigo hospital de peregrinos: a uns 50 ms, desde a ermida, xa podemos contemplar a anta.

 Vista da anta, detrás das ruínas do Hospital,
no extremo da pradeira. Fotografía de 2010.

Planta segundo versión de Ramón Boga.

Forma parte dunha necrópole composta por cinco mámoas, todas elas vinculadas a un camiño primitivo. Das outras catro mámoas apenas quedan restos da súa estrutura arquitectónica megalítica.

A anta atópase no medio dunha mámoa que está prácticamente arrasada formando un conxunto coa cámara da que só se están a conservar catro esteos no seu lugar orixinal. Están na metade septenrional, e dicir, na zona que aínda permanece inculta, a monte baixo. O resto está adicado a pradeira e nesa zona non se conserva nada. Permanecen en pé catro esteos peno polas contornas hai algún outro tirado que poderían pertencer á estrutura arquitectónica. Do mesmo xeito acontece cun esteo de semellantes características que forma parte dun muro situado ao oeste das ruínas do Hospital. Tamén hai restos de pedras que poden pertencer a coiraza da mámoa.

Fotografía de Ramón Boga Moscoso

Da cámara, da que tan só consérvanse catro ortostatos, é moi difícil reconstruir a planta orixinal nin a adscrición tipolóxica dos restos. Aparentemente é probable que se trate dunha cámara poligonal de morfoloxía rectangular e gran monumentalidade.

Dos catro esteos que permanecen chantados o máis grande acada unha medidade de dous ms de alto, un espesor medio de 20 cms e un ancho máximo de 1,30 ms.

Debuxo de Ramón Boga Moscoso

OUTRAS ANTAS E PEDRAFITAS DA FONSAGRADA

Na espera de poder visitar de novo esa fermosa terra para poder visitar as antas que se sinalan a continuación, optei por dar a coñecer estes elementos con información que provén da bibliografía que cito ao final

ANTA-DOLMEN DA CASÍA ARQUELA, Allonca-Allonquiña.

Tratábase, porque posiblemente xa non exista, dunha anta con cámara de forma poligonal con cinco esteos probablemente imbricados que sostían unha gran pedra cobertora que medía tres metros e vinte cms de longo e un metro e trinta cms de ancho. Sostíase sobre tres esteos da cámara. Os esteos sobresaían, o da esquerda un metro e sesenta cms, e o da dereita un metro e sesenta cms, cun ancho medio de oitenta e cinco cms.  O esteo que formaba a cabeceira (aínda que se descoñece a orientación) medía un medtro e medio de ancho e un metro e corenta cms de altura. 

A Anta Casía da Arquela
segundo debuxo de Monteserín no ano 1941.

Esta descrición débese a Vázquez Seixas, aínda que dela non queda nada, como  dí Enrique López Fernández no seu traballo "Megalitos y mámoas en el Ayuntamiento de Fonsagrada". Segundo este autor, actualmente só se conserva unha cámara baixo o nivel do chan, con restos de esteos truncados e algo así como unha parede delimitando o espazo interior; á beira hai unha pedra de pizarra que mide 1,50 ms de alto. Posúe ademáis aínda restos da mámoa. Conclúe que tamén tivo unha coroa de pedras fincadas ao redor da base da que quedan restos.

A Casía da Arquela segundo fotografía de Enrique López, 1992.

Vázquez Seijas recolle a lenda sobre a construción desta anta: parece ser que unha fermosa e xoven moura  subiu ao monte coa pedra cobertora na cabeza. A anta, segundo recolle Baños et al., foi en gran parte destruida por unha máquina escavadora fai algúns anos.

Tampa da anta Casía da Arquela,
segundo Enrique López no ano 1992.

ANTA-DOLMEN DE FEREIRRÚAS. A Fonsagrada.

Para chegar. Atópase á esquerda da estrada que, pola Tombeadoira, leva direción a Becerreá, no termo de Ferreirúas ou de Montefrío.

Fotografía Enríque López, 1992.

Segundo Enrique López, trátase dunha cámara poligonal totalmente inserida na mámoa. Consta estruturalmente de sete esteos (de pizarra e/ou cuarcita). O meirande deles acada un metro e medio e un pouco menos os demáis. Un dos ortostatos está roto na punta e á beira, fóra do seu lugar orixinal, aparece a pedra cobertora que mide 1,90 x 1,30 ms. A cámara acada son sentido N-S, un metro con cincuenta cms na base e noventa cms no alto. No eixo E-O: na base 1,60 ms e 1,30 arriba. Conclúe este investigador que dá a impresión que o corredor desenvólvese polo SE.

ANTA-DOLMEN DE LEITOMIL. A Fonsagrada

Trátase dunha necrópole composta de varias mámoas. Atópanse despois da aldea de Leitomil, á dereita e á esquerda da pista que, por Loureiro, sube da Veiga de Logares. Destribúense perdidas entre a maleza e ningunha delas ten cámara, escepto a cuarta.

Esta mámoa está bastante separada das demáis e atópase se nos internamos á dereita no monte. 

Estamos diante dunha mámoa que acocha no seu interior unha cámara megalítica ou anta con corredor.

Fotografías realizadas por Enrique López.

ANTA-DOLMEN DE LIÑARES DE BIDUL, A Fonsagrada.

Atópase no pastizal de Meñide, á dereita da estrada de Cabreira ao Vilar de Cuiña, no ángulo esquerdo.

Fotografía de Enrique López, 1992.

Trátase, segundo Enrique López, dunha cámara con planta poligonal tendente ao óvalo cunhas medidas que van do metro e corenta cms ata os noventa cms. Consérvanse catro esteos de cuarcita  polo N e polo L. O máis grande acada un metro e trinta cms de alto e o máis cativo non sobrepasa o metro e dez cms. Todos os esteos rematan en punta e teñen unha lixeira inclinación cara ao interior, apoiándose uns nos outros. Polo sur presenta unha pequena parede que descansa sobre unha gran pedra de setenta cms de longo; polo oeste amosa un pequeno oco sen esteos que puidera corresponder ao corredor.

Fotografía de Enrique López, 1992.

Posuía mámoa con pedras medianas na superficie. Parece ser que esta mámoa foi arrasada recentemente ao roturar as terras para pastizal. Dos esteos só se parecia a punta aflorando e do túmulo queda unha leve curvatura debuxándose na paisaxe.

PEDRAFITA DE PEDRAFITELAS. Hospital de Santiago de Montouto.

Cando a visitou Enrique López, esta pedrafita estaba tirada no chan e parcialmente mutilada. O seu lugar de emprazamento orixinal era nas proximidades do campo de mámoas preto do Hospital Vello do Camiño de Santiago, encima de Montouto.

Xabier Moure amosa unha nova fotografía e chámalle "Marco de Pedrafitelas ou Marco da Pena Labrada (O Padrón)". Parece ser que se erixe actualmente na entrada a Montouto e, ademáis de actuar como marco divisorio, indicaba o proximidade do Hospital de peregrinos. Eu diría que, si é prehistórico, anunciaba a necrópole megalítica. 

A pedrafita, segundo o noso amigo Moure, foi arrincada do seu emprazamento orixinal e ten unha altura aproximada duns dous metros e medio.

Pedrafita de Pedrafitelas. Fotografía
de Xabier Moure

BIBLIOGRAFÍA

Vázquez Seijas, M. "Monumentos megalíticos. A Casía da Arquela" Boletín de la Comisión Provincial de Monumentos Históricos y Artísticos de Lugo. Tomo 1, nº 2. 1942

Vazquez Seijas, M. "Lugo en los tiempos prehistóricos" Boletín de la Comisión Provincial de Monumentos Históricos y Artísticos de Lugo, 1943.

López Fernández, Enrique. "Megalitos y mámoas en el ayuntamiento de Fonsagrada"  Boletín do Museo Provincial de Lugo, 1992.

http://onosopatrimonio.blogspot.com.es/