ANTA-DOLMEN DA DEGUESA. San Salvador da Xironda, Cualedro

ANTA-DOLMEN DA DEGUESA

"El tiempo es un bandido vengativo que roba la belleza de nuestra juventud. Nos deja con la carne flácida y desgarrada, y las encías ardiendo con las cuencas vacías."

Rafael Sanzio

Debuxo de Moncho Boga, 2024.

O Concello de Cualedro, na extraordinaria e fronteiriza Terra de Verín, terra do Támega, sigue a proporcionar interesantes e impresionantes elementos megalíticos, malia que neste caso aparecese froito dun lance inexplicable, absolutamente reprobable e incluso penado legalmente: a roturación dos terreos para unha plantación forestal realizada no ano 2016.

Segundo as informacións do excepcional investigador das cousas do Támega, Bruno Rúa, estamos diante duns cantos esteos descontextualizados. Un deles semella que está na súa posición orixinal; o outro atópase tirado á súa beira. A ubicación dos restos de esteos da cámara megalítica atópanse nunha penechaira preto da aba do monte Larouco. 

Fotografía de Bruno Rúa.

A roturación foi tan salvaxe que non se aprecia, segundo Rúa, nin se albisca absolutamente ningún resto da mámoa na que con total seguridade se acubillaba. Cabe tamén a posibilidade de que a mámoa xa desaparecese froito das labouras agrícolas que ata ben pouco se viñan realizando nesta área, sementando diversos cereais coma o centeo. O continuado traballo agrario foi achanzando, posiblemente, e diminuindo o volume da mámoa... Como testemuña acertadamente Bruno Rúa, a ubicación responde ás características de ubicación doutras moitas mámoas da bisbarra.

Fotografía de Bruno Rúa.

Un feito destaca sobre calquera outro con respecto aos restos desta lamentablemente novedosa para mín anta megalítica: é o esteo que está arroxado, tirado no chan, que amosa tres coviñas labradas nunha das súas caras á vista e que probablemente teña algunhas mais na cara que non está á vista, segundo lle contou un veciño do lugar. 

Sinala o incombustible Bruno Rúa que en toda a zona adxacente abondan os petróglifos con coviñas, e os veciños comentan a existencia de diversas pedras gravadas con diversas cazoliñas semellantes ás da nosa anta. 

O paradóxico deste caso é que a plantación de piñeiros que se levou a cabo e que esnaquizou esta anta foi promovida por entidades públicas e con financiación tamén pública. 

O Tempora, oh mores!

ALGUNHAS RUTAS POR TERRAS  DE CUALEDRO

O Concello de Cualedro ofrece diversas rutas que non adoitan engadir elementos megalíticos. Aínda así é un territorio que merece unha visita para coñecer, por medio deses itinerarios, a súa espléndida riqueza natural e os seus diversos monumentos histórico-artísticos e arqueolóxicos.  Son rutas bastante accesibles, sen moita dificultade e están ben sinalizadas.

Entre  as rutas, que califican de históricas, recomendamos desde aquí a ruta do Castelo, a Ruta da Igrexa e o Sendeiro do Río.

En Sigrás, no último día de abril de 2025.

Saúde, sorte e libros!!!

PARA INCREMENTAR O NOSO COÑECEMENTO

https://historiadegalicia.gal/2016/10/removen-mamoas-en-cualedro-para-plantar-pineiros/

https://onosopatrimonio.blogspot.com/2013/11/mamoas-e-antas-de-galiza-ii.html

https://onosopatrimonio.blogspot.com/2011/07/petroglifos-de-galiza-ii.html

https://www.cualedro.es/wp-content/uploads/2018/07/guiaGAL2016.pdf

https://www.galiciamaxica.eu/mini/cualedro-maxico/

https://portalpueblos.com/cualedro/patrimonio-de-cualedro

Bruno Rúa: "Guía Arqueolóxica da comarca de Monterrei."

ANTA-DOLMEN MÁMOA DA CHAIRA. San Salvador da Xironda, Cualedro.

ANTA-DOLMEN MÁMOA DA CHAIRA

"Tales decía que no existía diferencia entre la vida y la muerte. «¿Por qué no mueres entonces?», le preguntaron. «Porque no hay diferencia alguna», repuso." 

Diógenes Laercio

Debuxo versión de Moncho Boga, 2024.

Fotografía do blogue megaliticia.

Atópase moi preto do núcleo da Xironda e é recomendable tanto ir en automóbil como empregar o XPS, malia que se atopa á beira da estrada. O estado de conservación é bastante malo: tan só se están a conservar dous esteos e, no ano 2015, foi obxecto dunha brutal repoboación forestal que removeu estes esteos e plantou algunha  árbore nos restos da mámoa completamente remexida. 

Mapa contextual da Mámoa da Chaira.

Todo elo autorizado polas competentes autoridades que non vixiaron un xacemento catalogado e, todo elo, dentro dos traballos realizados para a replantación de piñeiros e así revitalizar a zona completamente queimada noutros anos, como se pode ver nas fotografías de Bruno Rúa.

Fotografía do blogue megaliticia.

A mámoa onde se insería a anta da que só se están a conservar dous chantos, mide ao redor dos doce metros de diámetro e acada unha altura máxima dun metro e medio. Segundo Rúa, a chaira onde se asenta a Mámoa da Chaira, fai que sexa un monumento visible a longa distancia, de feito que está mesmamente a idéntica altitude que a Mámoa do Grou, a unha distancia dun quilómetro e medio aproximadamente.

Fotografía de Bruno Rúa.

Bruno Rúa tamén fai especial fincapé en que toda esta ampla chaira, todo este espectacular asentamento, atópase "inzado de petróglifos" o que permite a deducir a importancia do lugar na prehistoria debido sobre todo á gran cantidade de achados que se están a realizar nos derradeiros anos.

Fotografía de Bruno Rúa.

Como estaba a dicir mais enriba e como subliña Bruno rúa, a mámoa foi parcialmente destruida polas obras de reforestación que se acometeron no ano 2014..., obras nas que se empregou maquinaria pesada que deixou profundas pegadas a xeito de enormes buratos para a plantación dos piñeiros. Algúns destes buratos foron furados na propia mámoa, esnaquizando boa parte da súa estrutura tumular.

Fotografía do blogue megaliticia.

Sen embargo o meirande destrozo que se fixo non consistiu nos devanditos buratos, senon que as grandes máquinas removeron do seu lugar orixinal polo menos un dos esteos e "...literalmente, sacalo ao aire, deixándoo encima do alto do túmulo."

Fotografía de Bruno Rúa.

En Sigrás, nos días finais de marzo de 2025.

Saúde, sorte e libros!!!


PARA SABER ALGUNHAS COUSIÑAS MAIS

Bruno Rúa: Guía Arqueolóxica do Alto Támega.

https://patrimoniogalego.net/index.php/102115/2019/03/mamoa-da-chaira/

https://megaliticia.blogspot.com/2021/03/Mamoa-da-Cheira.html

https://historiadegalicia.gal/2016/10/removen-mamoas-en-cualedro-para-plantar-pineiros/

PEDRAFITA-MENHIR MARCO DE SACEDA. Santa María de Lucenza, Cualedro.

PEDRAFITA-MENHIR MARCO DE SACEDA.

Trayendo yo muchas veces a la memoria los tiempos antiguos, siempre me han parecido muy felices, oh hermano Quinto, aquellos hombres que habiendo florecido en la mejor edad de la república, insignes por sus honores y por la gloria de sus hechos, lograron pasar la vida sin peligro en los negocios o con dignidad en el retiro. Ha llegado el tiempo en que a todos parecería justo (y sin dificultad me lo concederían) que yo comenzase a descansar y aplicar el ánimo a nuestros estudios predilectos, cesando ya en mi vejez el inmenso trabajo de los negocios forenses y la asidua pretensión de los honores.

Marco Tulio Cicerón: "Diálogos del Orador". Ed. Verbum, S.L., 2023

Debuxo versión de Moncho Boga, 2025.

Volto ás fronteirizas terras de Cualedro, ás terras tamaguenses, ás terras de Verín-Monterrei: pero non volto físicamente, volto co corazón, volto coa mente, coa ensoñación, con ilusión. E volto por eses tan misteriosos medios coma este que estou empregando. Volto polas vías da imaxinación que me permite internet. Tempos procelosos, tempos de inquedanza: Oh tempora, oh mores, como diría Cicerón. Sen embargo, estoulle agradecido a internet: podo acceder a elementos aos que antes non podería acceder, a terras ás que talvez nunca viaxe, a mundos extraordinarios, a universos como Cualedro que é un mundo en si mesmo, un mundo de homes neolíticos, de celtas, de romanos... Un pequeno universo (valga a contradición) no que están representadas as miñas inquedanzas e os meus amores, os meus gustos e as miñas querencias. Terras de Monterrei-Verín, unha das poucas reservas espirituais e máxicas do País Galego.

Fotografía de Miguel Losada.

Continuando coa chaira onde se asentan a mámoa e a pedrafita do Madorriño, neste lugar atópase tamén a posible Pedrafita-Menhir Marco de Saceda. Outro elemento se cadra megalítico reaproveitado ao lonto dos tempos e das historias, dos máxicos amenceres, das mesmas ou semellantes inquedanzas, como lugar pensado desde sempre como un ámbito especial, referencia espacial paras as xentes de todas as épocas.

Situado nunha extensa chaira, rodeado de necrópoles megalíticas, de petróglifos, de castros, de rutas ancestrais: outro elemento megalítico que ben pode pasar a formar parte dese necesario catálogo de pedrafitas-menhires de Galicia.

Atópase no Lugar de A Costa en A Saceda, á beira da estrada OU-1060, nunha gran chaira, rodeado de mámoas e, na súa base, unha gran rocha-panel de petróglifos. Podemos constatar que o pedrafita está a cumprir toda unha xeira de criterios para considerala unha pedrafita-menhir: a presenza de mámoas, camiños primitivos, petróglifos... Puido funcionar como estela anunciadora da necrópole megalítica.

Coordenadas: Lat 41º 56´09,98´´ N Lon 7º 37´20,06´´ O

767 m.s.n.m.

CUALEDRO, UN CONCELLO DE FRONTEIRA

Unha terra tamén de castros: o Castro de San Millao e o Castro de Saceda constitúen dous dos xacementos castrexos mais impresionantes, importantes e diferenciados do suleste galego. Terra de fronteira, de circulación de xente, mercadurías e ideas. Fronteira coa antiga Lusitania, terra da Serra do Larouco, do deus indíxena Larouco, terra de, ás veces inquietantes, ás veces sorprendentes, grandes formacións pétreas forxadas polo devir do tempo, da erosión e dos movimentos tectónicos: a Pena da Muller, a 950 m.s.n.m, talvez reflicta, como ningunha outra, este carácter máxico das insondables terras de Cualedro. Trátase dunha formación antropomorfa, de granito e de espectaculares resonacias.

Fotografía de https://www.cualedro.es/patrimonio/pena-muller.html

         

O Concello de Cualedro, en suma, da Terra de Verín-Monterrei, desenvólvese aos pés da devandita Serra do larouco, considerada toda ela un impresionante monumento natural. Fai falla ir a Cualedro, é necesario, coma o aire que un respira.

En Sigrás, en días intermedios do inverno do ano 2025.

Saúde, sorte e libros!!!



ENLACES QUE TEÑEN INTERESE

https://www.cualedro.es/pena-muller/

https://catalogaciondepedrafitasdegalicia.blogspot.com/2014/04/pedrafitas-con-outras-funcions.html

httphttps://www.cualedro.es › patrimonio › es

https://patrimoniogalego.net/index.php/category/comarcas/verin/cualedro/

https://www.cualedro.es/patrimonio/pena-muller.html

https://onosopatrimonio.blogspot.com/2011/07/circulos-liticos-e-pedrafitas-de-galiza_09.html

ANTA-DOLMEN MÁMOA DO MADORRIÑO. A Saceda-Lucenza, Cualedro.

ANTA-DOLMEN MÁMOA DO MADORRIÑO

"La falsedad de un juicio no es para nosotros ya una objeción contra él; acaso sea en esto en lo que más extraño suene nuestro nuevo lenguaje. La cuestión está en saber hasta qué punto ese juicio favorece la vida, conserva la vida, conserva la especie, quizá incluso selecciona la especie; y nosotros estarnos inclinados por principio a afirmar que los juicios más falsos (de ellos forman parte los juicios sintéticos a priori) son los más imprescindibles para nosotros, que el hombre no podría vivir si no admitiese las ficciones lógicas, si no midiese la realidad con el metro del mundo puramente inventado de lo incondicionado, idéntico-a-símismo, si no falsease permanentemente el mundo mediante el número, - que renunciar a los juicios falsos sería renunciar a la vida, negar la vida. Admitir que la no-verdad es condición de la vida: esto significa, desde luego, enfrentarse de modo peligroso a los sentimientos de valor habituales; y una filosofía que osa hacer esto se coloca, ya sólo con ello, más allá del bien y del mal."

Fiedrich Nietzsche: "Mas allá del bien y del mal".

Debuxo da Anta-Dolmen do Madorriño segundo
versión de Moncho Boga, 2025

Para chegar podemos ir desde a estrada OU-1020 e dirixirnos directamente á anta-dolmen, ou senon parar na Saceda para visitar primeiro o Castro do mesmo nome. Pódese ir en choche, aínda que se adoita recomendar o XPS. Atópase a uns tres quilómetros da estrada provincial, nunha área achairada a unha altitude duns setecentos sesenta e cinco metros.

Dúas opcións: ou ben achegarse directamente á mámoa do Madorriño,
ou ben sair de A Saceda e pasar antes polo Castro da Saceda, que 
é mais recomendable.

A nosa anta, veciña da Pedrafita-Menhir do Madorriño e da Pedrafita-Menhir O Marco de Saceda, insírese nunha gran mámoa (talvez de tamaño medio-grande) ou túmulo de terra de forma hemiesférica, como un cono truncado, e podería adscribirse aos dómenes de tipoloxía poligonal con corredor de acceso, atendendo ao tamaño da mámoa. Só se están a conservar tres esteos ou chantos que asoman do profundo funil de violación.

Fotografía do blogue Megaliticia

Amosa, como ben sendo habitual e como dicía antes, un profundo burato de violación e dicir, abondosos indicios de que foi salvaxemente expoliada: non está a conservar a tampa ou pedra cobertora nin a meirande parte dos esteos que conformarían a súa estrutura arquitectónica. Aínda así, como podemos ver na fotografía, a mámoa conserva unha boa parte do seu volume.

Fotografía do blogue Megaliticia

O topónimo "madorriño" é un dos moitos nomes que conservamos en Galicia para referirmonos aos túmulos megalíticos. Neste caso trátase do diminutivo de medorra ou madorra.

A Anta-Dolmen do Madorriño, illada na extensa chaira, fai aínda hoxe de marco divisorio, de marco de término, entre Lucenza e A Saceda. 

Fotografía do blogue Megaliticia

Como vimos contando noutros moitos elementos megalíticos de Galicia, esta mámoa tamén conserva unha lenda transmitida oralmente de xeneración en xeneración: contan os relatos lexendarios que os Mouros, os extraordinarios antepasados míticos dos galegos, auténticos elfos máxicos, lanzaban, desde a Igrexiña dos Mouros (un outeiro sito na Serra do Larouco),  un martelo ata o Castro da Cidá de Saceda; desde aí, os seus habitantes o enviaban á súa vez, cara á Mámoa do Madorriño, onde era recollido polos Mouros que vivían nela. Pero a cousa non queda aí: eles, do mesmo xeito, tiraban o martelo con dirección ao Castro da Cidá de San Millao. Supoñemos que este rito repetíase e repetirase eternamente, coma un eterno retorno.

ALGUNHAS OUTRAS POUCAS COUSAS DAS INFINITAS  MOITAS COUSAS QUE HAI QUE VER EN CUALEDRO

Para empezar a coñecer o Concello de Cualedro, é recomendable a Ruta dos Castros, unha ruta que mestura historia, arte e natureza. Acada uns 15 quilómetros e trátase dunha ruta amena que transita por entre diversos sitios arqueolóxico-patrimoniais do Concello. Entroutros: o cruceiro de Lucenza, a capela de Santa Marta, a mámoa do Madorriño, o Castro de Saceda, a Fonte da Ola e o Castro de San Millao.

https://www.flickr.com/photos/26358598@N07/23782035656/

En Sigrás, no post Entroido de 2025.

Saúde, sorte e libros!!!

ALGÚNS POUCOS ENLACES

ttps://www.cualedro.es/patrimonio/es/madorrino.html

https://megaliticia.blogspot.com/2015/11/mamoa-do-madorrino.html

https://www.laregion.es/comarca-de-monterrei/cualedro-acolle-septima-edicion-da-ruta-castros_1_20160520-2838945.html

https://patrimoniogalego.net/index.php/66705/2015/01/castro-de-san-millao/

https://www.cualedro.es/guia-cualedro/

https://www.flickr.com/photos/26358598@N07/23782035656/

https://www.google.es/maps/place/A+Saceda,+32688+Cualedro,+Ourense

PEDRAFITA-MENHIR MARCO DO MADORRIÑO. Santa María de Lucenza, Cualedro.

PEDRAFITA-MENHIR MARCO DO MADORRIÑO

"En los sepulcros donde habitan los muertos, se aprenden muchas verdades."

José Zorrilla.

Pedrafita-Menhir do Madorriño,segundo versión de Moncho Boga, 2024.

Esta posible nova pedrafita, descuberta por Bruno Rúa,  incansable investigador das terras do Támega, atópase na parroquia de Lucenza nunha extensa chaira, moi preto da estrada OU-1060, a pouco mais de 760 m.s.n.m. A ubicación, entre A Aciñeira e O Rozo: moi preto da chaira devandita serpentea o Regato de Lucenza e, ao carón da pedrafita-menhir, aparece unha gran pena ou afloramento rochoso que amosa en toda a súa superficie mais de vinte cazoliñas e algunhas outras gravuras cruciformes. Tamén moi preto da pena e da pedrafita, atópase a Mámoa do Madorriño. A uns poucos centos de metros atopamos outra pedrafita: a Pedrafita de Saceda. 

Pedrafita-Menhir do Madorriño. Foto de Bruno Rúa.

Tanto a existencia da necrópole megalítica na contorna inmediata, a insculturas rupestres, a ubicación nunha chaira, o regato cercano e, posiblemente algunha ruta de tránsito prehistórica, son elementos suficientemente elocuentes para ter en conta a merecida consideración da pedrafita do Madorriño como un elemento indispensable na catalogación das pedrafitas galegas. Si a esto engadimos o propio topónimo "Madorriño" que fai alusión a enterramentos megalíticos ou mámoas, temos unha morea de datos que nos fan incidir na adscrición megalítica desta curiosa pedrafita.

Terra de megálitos, terra de prehistoria, de castros, terra de poderosos restos arqueolóxicos..., os continuos descubrimentos, como imos ollando pouco a pouco, fan deste espectacular territorio unha das estacións prehistóricas mais impresionantes do país galego.

En Sigrás, na víspera do Entroido pequeno mais grande do mundo, 2025.

Saúde, sorte e libros!!!

ENLACES

https://catalogaciondepedrafitasdegalicia.blogspot.com/2014/04/pedrafitas-con-outras-funcions.html

https://onosopatrimonio.blogspot.com/2011/07/circulos-liticos-e-pedrafitas-de-galiza_09.html

PEDRAFITA-MENHIR DAS QUINTAS 6. San Salvador de Cabreiroá, Verín.

PEDRAFITA-MENHIR DAS QUINTAS 6.

SOSPEITOSOS HABITUAIS VIII.

“No te imagines que los demás tienen tanto interés en escucharte como el que tú tienes de hablar.”

Antístenes

Pedrafita-Menhir na contorna do Pozo do Demo, segundo
versión de Moncho Boga, 2024.

Atópase nos arredores do colosal Castro das Quintas, poboado castrexo que semella inexpugnable en canto aos seus elementos defensivos. Pero a importancia deste enclave ou desta zona mídese tamén polas abondosas estacións de arte rupestre, tanto de menhires como de petróglifos, algún deles único en Galicia en canto ao seu aspecto formal e estilístico.

O lugar de As Quintas, no antigo camiño da Baixada a San Xosé, onde atopamos a Veiga de Meás, o Pozo do Demo con seis posibles pedrafitas-menhires abatidas que, xunto aos outros moitos elementos prehistóricos atopados nos últimos anos, caracterizan esta zona como a área de meirande concentración de pedrafitas de toda Galicia, sen ningunha dúbida.

Sendeiro do Poxo do Demo.
Fotografía de https://es.wikiloc.com/rutas-senderismo

A meirande parte destas pedrafitas, que iremos publicando pouco a pouco, atópanse na contorna inmediata do Pozo do Demo, en pequenas penechairas e orientados cara ao N. Na área, seguindo a Alberte Alonso, atopáronse restos arqueolóxicos que van desde o neolítico ata a Idade Media: círculos líticos, pedrafitas, pedras abaladoiras, petróglifos, trilitos, emprazamentos rupestres, pías, castros e algunha necrópole.  A etnografía, o folclore e a toponimia vencellada con eles danos unha perspectiva do tremendo potencial da Terra de Verín e xeral e desta área en particular.

Malia que algúns investigadores manteñen que este raro esteo é un panel de petróglifos, a miña consideración, desde a distancia, é que semella unha pedrafita abatida, con todas as dificultades inherentes á carecterización pedrafiteira. Desde este pequeno foro, vouna tratar como unha das miñas "sospeitosas habituais".

Fervenza do Pozo do Demo. Fotografía de
 www.queverengalicia.com

Trátase dun gran esteo, monolito, de forma xeral cadrangular aínda que mais picudo no que pode ser a croa. Mide ao redor de dous metros para a altura e un metro na parte mais ancha que coincide co que pode ser a base. Pola súa superficie aparecen un conxunto de coviñas hemiesféricas, polo que talvez poda ser considerado un panel de petróglifos, aínda que pola súa forma eu inclínome pola consideración de pedrafita-menhir, con toda a prudencia que sempre recubren estes singulares elementos prehistóricos.

Pedrafita-menhir das Quintas 6. Fotografía de Rafa Castro.

Ao redor do Pozo do Demo, nome con que se coñece esta gran falla tectónica por onde baixa o torrente do mesmo nome, ata que se converte no regato de Cabreiroá, discorren moitas rutas de sendeirismo, todas elas espectaculares, de certa dificultade, onde se pode desfrutar das millores paisaxes e unha morea de patrimonio esquecido.

O Pozo do Demo é unha gran falla tectónica por onde baixa un torrente que se converte no regato de Cabreiroá: unha espectacular cova onde desauga o regato que serpentea desde a Veiga de Meás, onde forma unha gran poza da que non se ve o fondo. Contan os mais vellos que si botamos unha pedra atada a unha corda longa, vaise afundindo e semella que non chega ao fondo: cando recolles a corda ésta volta negra e queimada, como si voltase dás mesmas portas do Inferno.

Por todas estas notas, podemos considerar e consideramos que a Pedrafita-Menhir das Quintas ben pode pasar a formar parte do impresionante patrimonio pedrafiteiro da nosa terra, como un dos nosos/as "sospeitosos/as habituais".

Croquis de Bruno Rúa.

Xa vai algúns anos (2017), unha nota de prensa anunciaba que o Concello de Verín reordenaría os recursos turísticos que se espallan por toda a área e/ou contorna do Pozo do Demo, informando que sería un auténtico museo natural ao aire libre, mediante a elaboración de seis roteiros temáticos. O plan prevía a recuperación de varios megálitos e a escavación dalgún outro xacemento arqueolóxico. No sei si se concrectaron estas actuacións, pero o que teño claro é que este lugar é moito mais que un enclave natural: é un espazo no que aínda se esconden variados recursos tanto naturais e histórico-artísticos como arqueolóxicos.

Garganta do Pozo do Demo. Foto de José Conxo.

Debo, por último, referirme á colección Taboada Chivite, que foi elaborada polo gran Bruno Rúa: trátase dunha colección que se centra no patrimonio inmoble, abranguindo desde xacementos arqueolóxicos, arquitectura relixiosa e nobiliar, arquitectura industrial e recompilacións etnográficas. O 14 de abril de 2017 presentouse na biblioteca de Verín un libro resumo de toda a colección e o primeito dos dezasete volumes a saber, "Mámoas, estelas e pedrafitas".

Paga a pena perderse nas a veces abruptas terras do Alto Támega. Unha visita e moitas mais son absolutamente recomendables á Terra de Verín-Monterrei.

En Sigrás, moi preto do Entroido de 2025.
Saúde, sorte e libros!!!

BIBLIOGRAFÍA INDISPENSABLE

Sociedade Antropolóxica galega Proxecto Alto Támega. Universidade de Vigo

https://www.paxinasgalegas.es/fiestas/castro-das-quintas-verin-31364.html

https://es.wikiloc.com/rutas-senderismo/verin-comarca-de-verin-ourense-prg-150-sendeiro-do-pozo-do-demo-22216460

https://patrimoniogalego.net/index.php/70396/2015/03/as-quintas-6/

https://catalogaciondepedrafitasdegalicia.blogspot.com/

https://www.queverengalicia.com/2014/06/pr-g-150-sendeiro-do-pozo-do-demo-verin.html

https://naturalezadiego.wordpress.com/2023/08/18/ruta-pozo-do-demo/

https://gl.wikiloc.com/rutas-sendeirismo/ruta-do-bufo-do-pozo-do-demo-16786836

https://www.uvigo.gal/universidade/comunicacion/duvi/sae-luz-estilo-propio-arte-rupestre-alto-tamega

Bruno Rúa Martínez: Aldeas de Tamagania

Bruno Rúa: Mámoas, estelas e pedrafitas. Colección Taboada Chivite.

Garganta de O Pozo do Demo | joseconxo | Flickr

https://www.queverengalicia.com/2014/06/pr-g-150-sendeiro-do-pozo-do-demo-verin.html

https://es.wikiloc.com/rutas-senderismo/prg-150-sendeiro-de-o-pozo-do-demo-87716142

ANTA-DOLMEN DAS LAGOAS. San Roque de Carzoá, Cualedro.

ANTA-DOLMEN DAS LAGOAS

"Siempre parece que se trate de una charla amigable, cuando estás sentada a una mesita y dejas que te cuenten un sinfín de historias, pero en realidad se trata de un trabajo duro. Lo más difícil es cuando he de dicir que no, sin resultar ofensiva, al pobre que tienes delante".

Petra Hartlieb: "Mi maravillosa Librería". Ed. Periférica, 2015.

Anta-dolmen das Lagoas, segundo
versión de Moncho Boga, 2024.

Outro dos innumerables espécimens megalíticos do Concello de Cualedro, nas xa non tan recónditas terras do Támega, da terra de Verín-Monterrei. Un mais, e estou seguro que non será o derradeiro.

Unha vez mais, polo tanto, en territorio de Cualedro: esta pequena e fermosa anta atópase na parroquia de San Roque de Carzoá, nunha área (seguindo a Bruno Rúa) de bastante bo acceso, nunha penechaira terminal que leva dirección a San Martiño e dicir, nunha aba de suave pendente, exposta ás escorrentías feito que pode explicar a inexistencia da mámoa na que se insería. Ademais a frondosa maleza parece ser que impide avaliar a existencia da posible mámoa. Conta Bruno Rúa que pola contorna inmediata pódense albiscar numerosos seixos que con moita seguridade formarían parte da coiraza da mámoa, do túmulo, que ou ben desapareceu froito da erosión, ou ben atópase disimulado entre a maleza.

Parece ser que os esteos que forman esta cámara megalítica están dispostos en semicírculo, cunha altura semellante cadanseu duns setenta centímetros e perfectamente labrados. Tamén observa Bruno Rúa que algúns deles foron removidos do seu lugar. O diámetro do que queda da cámara acada aproximadamente os dous metros.

Fotografía de Bruno Rúa.

Cara ao solpor, segundo Rúa, debúxase o que podería ser o corredor, que está construido con esteos mais pequenos que os que conforman a cámara: todo este conxunto, cámara e corredor, acada unha lonxitude aproximada duns cinco metros. 

O topónimo "Lagoa" xa é un termo recurrente dentro da bibliografía galega ao redor do megalitismo. "Laco" ou "Lacuna" aparece con bastante frecuencia nos textos medievais para referirse a elementos megalíticos. Aparecen no contexto de pedrafitas, antas e mámoas. Pena Graña considera que se trataba de antas desfeitas cun funil de violación de xeito que semellaban lagoiñas pequenas. O que está claro é que na Idade Media, o termo "lacos" vencéllase sempre coas mámoas. A proba, segundo Dolores González, son os megálitos coma este, que reciben este  nome:  e dicir, si un lugar recibe este nome é sen dúbida pola existencia destes túmulos.

Xa Federico Maciñeira chamara a atención sobre estas "lacunas": "dados sus diámetros y configuración repetida  ¿tratariase de sitios dispuestos para erigir otras tumbas en las respectivas necrópolis? ¿Practicaríanse estas escavaciones de una manera ritualística, a fin de extraer tierras humíferas con que formar los túmulos inmediatos, ya que generalmente fue el material empleado en los mismos? Ello es que entre los 300 por mi descubiertos, solo he observado estos cinco casos de los hoyos circulares (los otros tres en Somozas y As Pontes) a sus inmediaciones y ningún otro semejante en todas las montañas del país que durante 40 años recorrí con afán investigador". 

Maciñeira, pp. 77-78.

En difinitiva, os frecuentes topónimos como A Lagoa, Lagoa, Alagoa, As Lagoas..., que se atopan tanto en Portugal como por toda Galicia, a meirande parte das veces refírense a estas pequenas lagoas artificiais de montaña e tamén ás propias antas, como é o caso.

Sexa como sexa estas lagoas (tanto para a captación de auga como para nomear algúns dólmenes) teñen orixe antrópico e nalgúns casos poideran servir para a captación das augas superficiais. Polas cercanías sempre discorren antigos camiños, vellas sendas naturais por onde circulaba o gando e que tamén percorrerían as sociedades de cazadores neolíticos: tamén a miudo nestes lugares ubícanse as necrópoles megalíticas.

Nesta zona de Cualedro, en Carzoá, zona de brañas, de humedais e de camiños antigos, neolíticos.

Saúde, sorte e libros!!!

En Sigrás, no último día de 2024.

BIBLIOGRAFÍA SUSTANCIAL

https://arqueotoponimia.blogspot.com/2020/06/as-lagoas-como-moimentos-megaliticos.html

https://www.celtiberia.net/es/biblioteca/?id=1764&cadena=iber

http://patrimoniogalego.net/index.php/102164/2019/02/dolmen-das-lagoas/

https://onosopatrimonio.blogspot.com/2013/11/mamoas-e-antas-de-galiza-ii.html

web Celtiberia.net

PEDRAFITA-MENHIR CRUCEIRO DE BALDRIZ. San Bartolomeu de Baldriz, Cualedro

PEDRAFITA-MENHIR CRUCEIRO DE BALDRIZ

SOSPEITOSOS HABITUAIS IX

"Seguramente, Dios pudo haber hecho que las aves volaran con sus huesos hechos de oro sólido, con sus venas llenas de plata, con su carne más pesada que el plomo y con sus alas extremadamente pequeñas. Él no lo hizo, y eso debería demostrar algo. Es solo para proteger tu ignorancia que pones al Señor a cada momento en el refugio de un milagro."

Galileo Galilei: "Il Saggiatore"

Pedrafita-menhir de Baldriz.
Debuxo idealizado por Moncho Boga, 2024.

Como outras moitas veces na miña biografía megaliteira e pedrafiteira, atopei este posible exemplar de pedrafita grazas a ilustres e incansable oteadores do noso patrimonio, como son Bruno Rúa, Alberte Alonso, Moure, Quintía... O que semella un cruceiro esconde, baixo moitas capas, se cadra unha pedrafita misturada con recubrimentos cristianos. A memoria das xentes, a toponimia, a orografía e a simboloxía proporcionan as claves para unha reinterpretación deste novo monumento de épocas prehistórico-megalíticas.

 

Atópase chantada moi preto dun cruzamento de camiños primitivos, no Camiño de Santa María das Mercedes, remoto camiño, ruta principal de comunicación, vía de camiñantes de todas as épocas; camiño obviamente cristianizado. 

Trátase dunha sinxela pedrafita de sección tendente a cadrangular que amosa esculpida na parte traseira unha acanaladura a cal, desde a croa, chega ata os case dous terzos. A altura aproximada da pedrafita acada os dous metros e o diámetro non sobrepasa os corenta centímetros. Atópase a oitocentos cincoenta e seis metros sobre o nivel do mar.

A acanaladura posterior, da que estabamos a falar antes, semella un rebaixe para encaixar unha cruz de pedra ou de madeira realizada en tempos inmemoriais para, probablemente, cristianizar un lugar pagano. 

Fotografía de Bruno Rúa.

Na década de 1970 ao señor cura-párroco ocurriuselle a estupenda idea de chantarlle enriba unha cruz de cemento, elemento que aínda podemos ollar na actualidade. Considera Alberte Alonso que este feito patentiza no tempo a  obliteración ancestral que xa fora aplicada á pedrafita e ao espazo ao que pertence.

O emprazamento da pedrafita-cruceiro desenvólvese como unha chaira e, cara ao sur, despois de Baldriz, serpentea o Regato da Meda. Os veciños de Baldriz coñecen este sinxelo menhir co alcume de "parafita", outro dos nomes que teñen as pedrafitas en Galicia: de -para (pedra) e fita (chantada na terra).

Estamos diante dun singular elemento megalítico dos moitos que xalonan as abruptas terras de Cualedro, un concello que aporta moreas de recursos arqueolóxicos espléndidos, tanto en cantidade como en cualidade.

Entre a rica toponimia que rodea esta pedrafita (recollida por Alberte Alonso no seu blogue) destacamos a seguinte: Penedo da Lameira do Porco, O Escambrón, A Portela, O Padrón, A Pala, Val da Cal, O Montouto, A Poula Grande, Val da Trabe, etc.

Por todo isto, considero que a Pedrafita-menhir do Cruceiro de Baldriz é un destacado exemplar que debe ser considerado unha auténtica pedrafita, unha mais das que xa están a formar parte  da nosa xeografía arqueolóxica e mítica.

En Sigrás, camiñando no Nadal de 2024.

Saúde, sorte e libros!!!

Coordenadas: Lat 42º 1´58,43´´ N Lon 7º 31´45,46´´ O

UNHAS CANTAS REFERENCIAS BÁSICAS E CASE ÚNICAS

https://catalogaciondepedrafitasdegalicia.blogspot.com/2014/03/mapa-das-pedrafitas-de-galicia.html

https://patrimoniogalego.net/index.php/70299/2015/03/pedrafita-cruceiro-de-baldriz/

Catalogado (Catálogo da Xunta e dos PXOM)

PEDRAFITA- ESTATUA-MENHIR DO REBORDIÑO. San Pedro do Castro de Laza. Verín

PEDRAFITA-ESTATUA-MENHIR DO REBORDIÑO

"Y tú que deseas representar por medio de palabras la forma del hombre y todos los aspectos de su membrificación, renuncia a esa idea. Porque cuanto más minuciosamente describas, más limitarás la mente del lector, y más lo mantendrás alejado del conocimiento de lo descrito. Y entonces es necesario dibujar y describir".

Leonardo da Vinci

Pedrafita estátua-menhir do Rebordiño.
Debuxo de Moncho boga, 2024.

Atópase convintemente escondida, agazapada, no Lugar de Soutelo Verde, na parroquia de San Pedro do Castro, pertencente ao Concello de Laza.

No ano 2015 publicábase, en distintos xornais, a nova  do descubrimento-achádego, sorprendente por inesperado, dunha posible estatua-menhir no devandito Concello. Efectivamente, un extraordinario descubrimento feito por un tamén extraordinario e incansable investigador  da nosa terra en xeral, e das impresionantes terras de Verín-Monterrei en particular a saber,  Bruno Rúa. Relatábase nas novas xornalísticas que este inconmensurable e apaixoado investigador  atopou un enorme esteo chantado no mais profundo (é un decir) da selva galega, no medio dun monte de toxos, dunha espesa toxeira, de aí o seu case inexpugnable escondite de milenios.

Esta gran pedrafita está así chantada, impertérrita, allea aos difíciles tempos nos que nos tocou vivir, nun recóndito paraxe de Soutelo Verde, nos arredores aledaños do Castro dos Mouros: dous fermosos topónimos para este insospeitado achádego que, sen lugar a dúbida, pasará a formar parte do catálogo das nosas pedrafitas, con personalidade de seu.

Pedrafita estátua-menhir do Rebordiño.
Fotografía: Bruno Rúa

As características físicas, formais, da pedrafita estatua-menhir, apuntan á súa fasquía sospeitosamente antropomorfa: unha protuberancia na parte superior a xeito de cabeza, e un intento apenas insinuado (a un terzo de altura aproximadamente) de representación dos brazos: dúas escotaduras intentan definir as extremidades superiores, pegadas ao corpo. Acada mais de dous metros de altura, setenta centímetros de ancho, e o perímetro máximo sobrepasa o metro. Trátase, polo tanto, dunha das estatuas-menhires mais grandes de Galicia.

Segundo Bruno Rúa, é interesante, e cando menos curioso, que a pedrafita se asente nunha zona xistosa e abondosa en seixo, sendo a pedrafita  de granito tipo ollo de sapo. É así que, con casi total seguridade,  foi trasladada desde as abas occidentais da Serra de Meda, a mais dun quilómetro en liña recta, que é o lugar de onde prodedería este granito de grao medio groso do que está feita a nosa pedrafita.

Curiosamente non se trata dun marco reutilizado, non separa lugares nin parroquias nin coutos, como ten pasado na maioría dos casos de pedrafitas reutilizadas,  grazas ao que se conservaron ata hoxe. Esa, se cadra,  é a razón que pode explicar a falta de memoria por parte da veciñanza. Probablemente a inaccesibilidade do lugar contribuiu a que permanecese ergueita e incólume durante milenios: moitas das que están aparecendo nesta comarca, e en outras moitas de Galiza, aparecen enterradas, tiradas, fóra do seu lugar orixinal.

Pedrafita estátua-menhir do Rebordiño.
Fotografía: Bruno Rúa

A proximidade do Castro dos Mouros (a uns cen metros) podería poñer en relación a estatua co mundo celta, circunstancia que ocorre noutros moitos lugares, pero que é un feito aínda non ben estudado, descoñecido polo momento. A falta doutros datos, cabe subliñar que as investigacións por estes inhóspitos recunchos da xeografía galega, permitíronlle a Bruno Rúa contabilizar mais dunha centena de petróglifos, acontecemento de especial relevancia si adscribimos, cronoculturalmente, a estatua-menhir á Idade do Bronce.

Como sempre, o contexto é determinante, ou polo menos pódenos dar pistas ao redor da pedrafita, non só o contexto arqueolóxico, senon  tamén o etnogŕafico. Efectivamente, Bruno Rúa recolleu unha cantas lendas sobre os "mouros", os nosos lexendarios "elfos". Onde hai mouros, sempre hai algo sustancial que contar: os mouros, seres máxico-míticos aportan contundentes relatos acerca das nosas atávicas costumes, da nosa diferente e propia idiosincrasia. 

Relata Bruno Rúa que unha veciña de Soutelo (que no ano 2015 acadaba a idade de 93 anos) contoulle que á beira da pedrafita abríase o chamado Pozo da Moura, un pozo que sempre estaba cheo de auga. Cando as mociñas ían coas vacas aos prados da Escaeira, unha Moura teimaba peitealas ao carón do Pozo. Ademais, como dicía antes, moi preto, casi ao carón,  ábrese o gran foxo do Castro dos Mouros, que foi feito por culpa dunha guerra moi antiga, de fai mais de mil anos, segundo o verídico relato da anciá.

Pedrafita estátua-menhir do Rebordiño.
Fotografía: Bruno Rúa

A todo isto, Rúa engade o relato dun vello pastor de Carraxo que lle contou que a  pedrafita, a pedra, era un home que se arriscou a sustraer a Trabe de Ouro que suxeita a bóveda que hai debaixo do Castro dos Mouros, e que o Rei Mouro o converteu, ante a gravidade do intento e polo tamaño desmán e descarada ousadía, en pedra, na pedrafita do Rebordiño.

Como sempre, estamos diante dun achádego polo cual nos indican que hai que ser cautos, suspender o xuizo... Pois ben, baixo a miña consideración, primeiro hai que protexer o achádego, catalogalo, defendelo e, a continuación, xa se procederá á cuestión da súa adscrición crono-cultural. Estamos en momentos en que hai que deixar atrás a mirada que nunca foi, a mirada que nunca mirou, esa é hoxe, ou debe ser, unha mirada atenta, avezada; unha mirada que posibilita que aparezan pedras chantadas ás que nunca antes se lles fixera caso, elementos que talvez non son megalíticos, pero que pola súa especial disposición merecen polo menos a protección das pezas etnográficas. Non podemos negar a realidade cada vez mais abondosa destes fitos vencellados a lendas, a castros, a mámoas, a camiños prehistóricos, a ermidas, a petróglifos  a lindes territoriais... Son monumentos na paisaxe que xa nunca mais pasarán indadvertidos, ignorados, vapuleados. Si non son pedrafitas megalíticas ou da Idade do Bronce ou castrexas, son polo menos esteos chantados pola man do home, claramente artificiais, e postos neses especiais lugares por algunha ignota razón que talvez nunca poderemos chegar a coñecer, pero si polo menos interpretar, admirar e contemplar.

ALGO QUE VER EN LAZA, A MAIORES

Desde logo, teño que comezar polo Entroido de Laza, probablemente un dos mais antigos de Galiza e de mais sona. O sinal de saída, o comenzo, é o día primeiro do ano, cando soan por vez primeira os cintos dos "chocos". Merece a pena baixo todos os puntos de vista.

Mirador de O Corno do Toro.
Foto: galiciamaxica.

Polo término municipal, si hai algo que destacar (que é moito, bo e bonito), recomendo a Igrexa de Santa María de Retorta, a Estación de Arte Rupestre das Pisadiñas e o Mirador de O Corno do Toro.

Estación de Arte Rupestre das Pisadiñas.
Foto: La Región.

Laza e a Terra de Verín-Monterrei non merecen só unha visita, senon moitas: sempre haberá algo que admirar, sempre haberá algo co que soñar.

Igrexa románico-gótica de Santa María de Retorta.
Foto: galiciamaxica

En Sigrás, o día dos mortos, das castañas, das cabazas...

Saúde, sorte e libros!!!!

ENLACES PARA SABER UN PETISCO MAIS

http://patrimoniogalego.net/index.php/73446/2015/04/pedrafita-de-rebordino/

http://patrimoniogalego.net/index.php/73446/

http://patrimoniogalego.net/index.php/73446/2015/04/pedrafita-de-rebordino/

https://www.lavozdegalicia.es/noticia/ourense/laza/2015/04/11/descubren-estatua-menhir-4000-anos-monte-laza/0003_201504O11C8991.htm

siotuga.xunta.gal/siotuga/documentos/urbanismo/LAZA/documents/26331CA013.PDF

https://catalogaciondepedrafitasdegalicia.blogspot.com/2014/03/estatuas-pedrafitas.html

https://terraeantiqvae.com/m/group/discussion?id=2043782%3ATopic%3A347755

https://gl.wikipedia.org/wiki/Pedrafita_de_Rebordi%C3%B1o

https://catalogaciondepedrafitasdegalicia.blogspot.com/2014/03/estatuas-pedrafitas.html

http://www.laza.es/images/contidoEstatico/turismo/DIPTICO-PISADINAS-2020(1).pdf

https://www.galiciamaxica.eu/galicia/ourense/comarca-de-verin/laza/mirador-de-o-corno-en-toro/

https://www.galiciamaxica.eu/galicia/ourense/iglesia-de-santa-maria-de-retorta/

https://www.laregion.es/articulo/monterrei/pisadinas/202103121028491012576.html