PEDRAFITA-MENHIR MARCO DE SANTA MARIÑA DO MONTE I. Ourense

PEDRAFITA-MENHIR MARCO DE SANTA MARIÑA DO MONTE

"Pero, para cumplir tal designio, no será necesario probar que son todas falsas, lo que quizá nunca conseguiría; sino que, del mismo modo que la razón me persuade ya de que debo impedirme dar crédito a las cosas que no son enteramente ciertas e indudables, con el mismo empeño que pondría ante aquellas que nos parecen manifiestamente falsas, el menor motivo para dudar que encontrara en ellas serviría para hacérmelas rechazar todas. Y por eso no es necesario que las examine particularmente una a una, lo que sería un trabajo infinito; sino que, ya que la ruina de los cimientos entraña necesariamente la de todo el edificio, me concentraré primero en los principios sobre los que todas mis antiguas opiniones se habían fundado."

Descartes: "Meditaciones Metafísicas". E. Alfaguara.

Debuxo versión de Moncho Boga, 2025.

Trátase dunha estupenda e curiosa pedrafita descuberta por Antonio Gavilanes, incansable escudriñador dos elementos prehistóricos das Terras de Ourense. Gavilanes bautizouna tamén con ese nome e confirmou o solsticio de verán (no solpor do 21 de xuño). Debo destacar que a pedrafita atópase no seu emprazamento orixinal.

Atópase á beira da estrada OU-101 que leva de Ourense a Maceda, no quilómetro catro. Sita no mais alto dun pequeno outeiro, é probable (segundo Alberte Alonso) que funcionase de marco de término para amillorar as parroquias de O Monte, Santa Mariña e Ourense: esta consideración pódese deducir a partir da prominente situación de visibilidade. Na cara do leste aprécianse os trazos de varios chanzos e, na croa, atópanse diversas gravuras: unha cruz e varias coviñas, das que falarei mais abaixo.

Fotografía de José Antonio Gavilanes.

A pouca distancia atópase o nacemento dun pequeno regato que verque as súa augas no Rego de Zaín. Orográficamente a situación e configuración confórmase por varias abas e zonas chairosas que descenden do alto de Montealegre, a catrocentos setenta e un metro de altitude. No contexto arqueolóxico aparecen diversos elementos como os petróglifos da Pedra da Lagoa, a Pedrafita do Cepo de Seixalboe a Pedrafita do Marco de Monterrei en Pereiro de Aguiar.

Fotografía de José Antonio Gavilanes.

Segundo a descrición de Gavilanes e súa suposición de adscrición crono-cultural ás época baixomedieval, a posible pedrafita é un penedo reaproveitado como marco de término. Describe unha forma peculiar co que semellan dous brazos erguidos, destacando as raras marcas deixadas pola erosión nos laterais. Os veciños atribúen estas poderosas marcas á corrosiva acción do abesouros que adoitan construir os seus niños nesas caprichosas oquedades. Conta Gavilanes que nun dos laterais hai varios chanzos labrados no propio terreno-penedo para facer mais fácil o ascenso. No mais alto aparece a gravura dunha gran cruz de termo, deseñada no brazo mais alto. Sinala tamén a existencia dalgunha coviña ou cazoliña en ambos os dous brazos, aínda que nos desbota a posibilidade de que sexan de factura natural.

En Sigrás, preto da primavera de 2025.

Saúde, sorte e libros!!!



ENLACES SUSTANCIAIS

https://catalogaciondepedrafitasdegalicia.blogspot.com/2014/03/pedrafitas-de-observacion-astronomica.html

https://patrimoniogalego.net/index.php/21975/2012/07/marco-de-termo-en-santa-marina-do-monte-i/

PEDRAFITA-MENHIR DO AGRO DO CASTRO. Santiago de Trasmonte, Friol.

PEDRAFITA-MENHIR DO AGRO DO CASTRO

"Tritogenia: sabiduría; y es que son tres las consecuencias que se derivan de tener buen juicio: calcular bien, hablar bien y actuar como es debido."

Demócrito de Abdera

Debuxo versión de Moncho Boga, 2024.

Moi preto do Castro de Trasmonte, en terras de Friol, localizou Xabier Moure (no ano 2016) esta fermosa pedra chantada no medio dunha pradeira e/ou dun prado. A altura desde a base acada o metro e dez centímetros e, para o ancho, unha media de corenta e cinco centímetros. Segundo Moure, non funciona como marco demarcatorio e os propietarios onde se asenta, impertérrita, a conservan porque "sempre estivo aí e non molesta".

A pedrafita atópase a pouca distancia do camiño que comunica Trasmonte e Vilariño, a área é achairada e nas cercanías serpentean os Regos do Fondal e da Ponte Castro. Unha área, en suma, con abondosa presenza de petróglifos e xacementos castrexos.

Segundo as excepcionais observacións de Alberte Alonso, trátase dunha pedrafita que se pode adscribir á tipoloxía das pedrafitas zoomorfas. Para Alonso este é un descubrimento extraordinario debido a que se ven sumar a outras pedrafitas coas mesmas características, coas mesmas regularidades: Toco das Cabras en Verín que pertence tamén á tipoloxía de observación astronómica e amosan na súa cima ou croa os trazos zoomórficos dun oso e dunha cabra, respectivamente. 

Fotografía de Xabier Moure.

Neste caso a croa amosa inserida unha clara  apariencia dunha cabra: na zona do ángulo superior dereito pódese albiscar a faciana e o fuciño da cabra, engadindo unha destacable prominencia que simula o corno. Na zona central, o lombo do cáprido, con forma cóncava, caso típico dos axexadoiros de concavidade central. E dicir, conclúe Alonso, unha reprodución xeral prehistórica dunha cabra (fuciño, corpo e traseiro), unha representación zoomorfa "da divindade da abundancia das colleitas do agro, a pedrafita como espírito personificado en pedra que xera vida."

Alonso encadra esta pedrafita na modalidade de "observación astronomo-zoomorfica", vencellando o ciclo astral co ciclo agrícola. As formas típicas da cabra (neste caso) e do oso sobre todo, son casos paradigmáticos. Esa aseveración fundaméntase na consideración de que as sociedades primitivas (prehistóricas) personifican nestes animais un poder divino: "a relación coas estrelas e o ceo, define a veneración-proteción do animal, este é elevado, divinizado".

Fotografía de Xabier Moure.

A cabra, segundo o clarificador estudo de Alonso, foi un dos primeiros animais en ser domesticados xa no epipaleolítico: nese proceso foi xenerando unha convivencia co hábitat, creando toda unha xeira de mitos e lendas a saber, a cabra como símbolo de fertilidade, de riqueza, de abundancia, que ao final foi representado coa cornucopia, representación da abundancia por antonomasia.

En relación coa arqueoastronomía, coa función de observación astronómica, vencella todas estas conclusións ao ciclo da morte, rexeneración, co descenso aos submundos e co posterior renacemento. Por iso a analoxía co ciclo agrícola, tan importante para as sociedades prehistóricas: da morte da colleita e da volta a medrar, da sementeira. A importancia de coñecer cando sementar, sobre todo. Trataríase pois dunha imaxe agrícola empregada para transmitir unha potente mensaxe espiritual.

En Sigrás, no abril de 2025.

Saúde, sorte e libros!!!

ENLACES FUNDAMENTAIS

https://onosopatrimonio.blogspot.com/2011/07/circulos-liticos-e-pedrafitas-de-galiza_09.html

https://www.blogger.com/blog/post/edit/8441542851340460340/5394103594376542467

PEDRAFITA-MENHIR DE PAZOS. San Salvador de Serantes, Ferrol

PEDRAFITA-MENHIR DE PAZOS

"Mala cosa es tener cogido un lobo de las orejas, pues no sabes cómo soltarlo ni cómo continuar aguantándolo."

TERENCIO

Debuxo versión de Moncho Boga, 2025.

Esta improbable pedrafita atópase encravada na Aldea de Pazos da parroquia de San Salvador de Pazos, pertecente ao Concello de Ferrol.

Pouco sei desta fermosa pedrafita ou marco de término, fito sinalizador ou limitador dun couto medieval probablemente. Tampouco sei nada das súas medidas e que función está a cumplir hoxe en día.

Polo tanto só pode imaxinar que talvez fose unha pedrafita reaproveitada en datas medievais, sendo consciente da improbable veracidade desta aseveración. 

Pero por facer unha pouca de arqueoloxía-ficción, poderíamos imaxinar a relación coa antiga ermida de Chamorro: a ermida teríase erixido coa intención de cristianizar un lugar de cultos paganos (neolíticos), ao aveiro do programa evanxelizador iniciado por Martiño Dumiense e que se mantería nas datas de construción da ermida.

Fotografía de Papigil.

A parroquia de San Salvador de Serantes foi a capital do Concello de Serantes, que desapareceu como tal e que hoxe forma parte do Concello de Ferrol a raíz da anexión que se produxo o 21 de xaneiro de 1940.

Fotografía de Papigil.

A Ermida de Chamorro foi edificada no século XVI e emprázase nun lugar impresionante na aba do monte Chamorro a cento setenta e cinco metros de latitude. Nese máxico emprazamento podemos atopar paneis de petróglifos así como rochas oscilantes: as coñecidas como Penas de Embade.

Fotografía de Papigil.

A Ermida, encaramada nunha auténtica atalaia, conserva unha talla románica da Virxe sedente co neno. Segundo se conta, o neno podería ser un raparigo salvado do afogamento grazas á divina intervención mariana, cando berraba "xa morro".  A iso débese tamén o topónimo "Chamorro".

A Virxe, a imaxe da Virxe, apareceu entre as rochas, nun burato situado na base dunha das penedas  da abaladoira  Pena de Embade, onde estaba esculpida a súa cara. Esto aconteceu cando dous nenos pastores, ao buscar acubillo contra a choiva, introducíronse nunha pequena cova onde atoparon a imaxe da Virxe. Procederon a levala para a súa casa pero a Virxe voltaba sempre ao lugar onde aparecera, sinalando dese xeito que ese era o seu lugar, o emprazamento onde quería que lle construiran a ermida.

Fotografía de Papigil.

Segundo contan no blogue galiciaencantada, non se pode desbotar a posibilidade de que a pena sexa a anta-dolmen que describiu Leandro Saralegui no ano 1867: conservábanse dous poderosos esteos, un deles de case tres metros e o outro de tres metro e medio de altura.

A famosa romaría celébrase o luns de Pascua desde o ano 1628: foi debido ao agradecemento á Virxe pola súa intercesión durante un terrorífico temporal.  A Ermida foi construida a finais do século XV.

Fotografía de:https: //blogger.googleusercontent.com/i 

En Sigrás, nos primeiros días do mes de Abril de 2025.

Saúde, sorte e libros!!!

ENLACES

https://catalogaciondepedrafitasdegalicia.blogspot.com/2014/04/pedrafitas-con-outras-funcions.html

https://www.elespanol.com/quincemil/cultura/conoce-ferrol/20201015/chamorro-humilde-ermita-alberga-patrona-ferrol/528449257_0.html

https://galiciaencantada.com/lenda.asp?cat=14&id=1841

https://blogger.googleusercontent.com/i

PEDRAFITA-MENHIR O MARCO DO COUTO. San Cristovo de Camposancos, A Guarda.

PEDRAFITA-MENHIR O MARCO DO COUTO

"Lo sabio es la meta del alma humana y, a medida que se avanza en sus conocimientos, va alejando a su vez el horizonte de lo desconocido."

Heráclito de Éfeso

Debuxo versión de Moncho Boga, 2025.

Aló onde as augas do gran río Miño abrazan as ribeiras de dous países que antes foron un, aló por onde o gran esteiro do río Miño se mistura coa inmensidade das augas do Mar Océano, aló por onde os grandes outeiros agochan restos de poboados ancestrais, aló por onde os camiños seguen a estela do mar e do río, aló por onde os guerreiros celtas celebraban as súas festas e as súas guerras, as súas romarías, as súas liturxias... Alí, no Concello da Guarda, na parroquia de Camposancos, escóndese este pequeno fito medieval fóra do seu emprazamento orixinal, amosando como o paso do tempo segue a manter os sinais que foron importantes ou polo menos significativos, referentes visuais durante xeneracións.

Localízase no Barrio do Couto, no comezo do Camiño Portugués da Costa e, como dicía antes, non está chantada no seu lugar orixinal. Este marco sinalou, desde o século XII, os lindeiros do primitivo couto de Camposancos, que pertenceu ao mosteiro de Barrantes en Tomiño. No século XV pasou a pertencer ao cabido da Catedral de Tui.

Fotografía do Concello de A Guarda.

Probablemente, na medida en que non manexo a documentación medieval sobre este fermoso marco de término, o Marco do Couto sexa precisamente iso: un marco de linde, un acoutamento medieval..., a non ser que a documentación posibilite a interpretación de un esteo vello, antiguo, reaproveitado, e non chantado de novo.

En Sigrás, a primeiros de Abril de 2025.

Saúde, sorte e libros!!!

ENLACES INTERESANTES

https://www.blogger.com/blog/post/edit/8441542851340460340/4367380295918940957

https://catalogaciondepedrafitasdegalicia.blogspot.com/2014/05/pedrafitas-do-medievo.html

https://www.turismoaguarda.es/patrimonio/

https://onosopatrimonio.blogspot.com/

PEDRAFITA-MENHIR MARCO DA PALLOTA. San Salvador de Vilar de Donas, Palas de Rei.

PEDRAFITA-MENHIR MARCO DA PALLOTA

"Todos los seres derivan de otros seres más antiguos por transformaciones sucesivas."

Anaximandro de Mileto

Debuxo versión de Moncho Boga, 2025.

É controvertido afirmar que se trata dunha pedrafita prehistórica reaproveitada como marco territorial. Desde a Baixa Idade Media existen os "Coutos" en Galicia que se refiren a espazos acoutados, delimitados, pertencentes a señoríos laicos ou eclesiásticos (mosteiros, nobleza...). Cumplen unha función de delimitación territorial e adoitábanse empregar pedrafitas reaproveitadas, marcos novos, fitos, padróns... Ás veces tamén servía unha mámoa, unha anta, un castro ou unha rocha marcada con cazoliñas ou cruces.

Por iso moitas veces sabemos que as pedrafitas foron reaproveitadas pola súa consideración espacial como fito importante desde xeneracións pretéritas: un enclave espacial, visible a longa distancia, que servía de referente e que tivo diferentes funcións ao longo dos tempos. Pero sempre considerado como un excepcional enclave importante e con diversas funcións, como dicía.

A Pedrafita-Menhir Marco da Pallota fai de marco de término no Couto medieval de Vilar de Donas e atópase a uns setenta metros da mámoa do Monte Cubelo e, ata recentemente, marcou o lindeiro de varias leiras. Atópase a unha altitude de uns 681 metros sobre o nivel do mar.

Fotografía do bloge onosopatrimonio,
de Xabier Moure

O Marco da Pallota amosa labrada, en baixorrelevo, nunha das súas caras, unha Cruz de Santiago. Forma parte dun conxunto de tres fitos emprazados no perímetro do couto medieval de Vilar de Donas. Este Couto, segundo Xabier Moure, estaba conformado polas terras explotadas directamente polo Mosteiro de Vilar de Donas, froito dunha doazón de 1194. O Couto, sempre seguindo a Moure, forma un polígono trapezoidal situándose os marcos no centro dos lados norte, leste e sur, coas cruces mirando cara ao interior do terreo acoutado. Os outros dous marcos son o Marco do Rosedo e o Marco da Lama Grande.

Fotografía Concello de Palas de Rei.

Malia que deixamos o xuizo en suspenso para a consideración de pedrafita megalítica, non podemos desbotar a posibilidade de que este fermoso esteo fose un deses tantos marcos reaproveitados, importantes e referentes para a xente de todas as épocas: diferentes funcións, usos novos, utilidades diversas, imaxinario diferente...

Finalmente e para rematar, consignar que no ano 2013 a Xunta de Galicia iniciou o proceso de incoación do expediente de inclusión no inventario dos tres marcos históricos como Bens de Interese Cultural (BIC) de Galicia, achados na contorna do mosteiro de Vilar de Donas. A catalogación fundaméntase na necesidade de preservalos no seu lugar, ao entender que tan só a casualidade e o seu emprego como marcos de término nos montes veciñais, posibilitaron a súa conservación ata os temos actuais.

En Sigrás, pouco despois dos Idus de Marzo de 2025.

Saúde, sorte e libros!!!

ENLACES MOI INTERESANTES

Novo Cazón: "El Priorato Santiaguista de Vilar de Donas"

https://www.blogger.com/blog/post/edit/8441542851340460340/8303724635194935871

https://onosopatrimonio.blogspot.com/2011/07/circulos-liticos-e-pedrafitas-de-galiza_09.html

https://catalogaciondepedrafitasdegalicia.blogspot.com/2014/05/pedrafitas-do-medievo.html

https://www.lavozdegalicia.es/noticia/lugo/2012/11/25/inventarian-tres-marcos-historicos-vilar-donas/00031353849276977749830.htm

http://www.concellopalasderei.es/node/544

https://asturgalicia.net/2012/11/27/calificados-como-bienes-de-interes-cultural-los-marcos-del-coto-medieval-de-vilar-de-donas/

PEDRAFITA-MENHIR PENAS DO RAIO. San Fiz de Monfero, Monfero.

PEDRAFITA-MENHIR  PENAS DO RAIO

"El pino alto es sacudido con mayor frecuencia por los vientos; las altas torres caen con un estrépito más fuerte; y el rayo cae sobre la montaña más alta."

Horacio.

Debuxo versión de Moncho Boga, 2025.

Este para min novo elemento pedrafiteiro, é un mais dos que pasa a engrosar, non só a listaxe das pedrafitas galegas, senon tamén a listaxe dos cada vez mais abondosos elementos megalíticos do Concello de Monfero e, por ende, das Terras do Eume. Neste mesmo blogue xa incorporamos as Pedrafitas-menhir do Seixo e o Marco da Cartelida, así como a Anta-dolmen da Cruz de Brais.

A mais que probable pedrafita-menhir Penas do Raio, atópase enclavada na parroquia de San Fiz de Monfero, preto da aldea de Cal da Carballeira, a catrocentos noventa e cinco metros de altitude. A pouco mais dun quilómetro atópase a formación Castelo da Pluma.

Neste lugar, afloramento rochoso, eríxese unha pedrafita que a todas luces foi chantada e labrada pola man do home: labrada e desbastada ata conquerir a típica forma de fuso, a forma de pedrafita erecta, chantada, como tratando de acadar a luz...

Segundo Xabier Moure neste lugar estaba sentada unha moura, unha supoñemos fermosa elfa das nosas mámoas e castros, que, impertérrita, tiña como misión eterna vixiar o tesouro que se acochaba na cercana mámoa do Penedo Gordo. É interesante, para os nosos intereses intelectuais, que nas cercanías aparecen dúas mámoas, posible evidencia dunha necrópole megalítica á que a nosa pedrafita ten que estar vencellada.

Fotografía de Xabier Moure, onosopatrimonio.blogspot.com

Malia que non sabemos si a nosa posible pedrafita amosa unha composición a base de seixo, o seu nome danos elocuentes pistas sobre as súas potentes cualidades máxico-protectoras, sobre o seu poder para influir no tempo, e sobre todo no poder destrutor dos raios. 

Na Galicia, no soso inmenso país de lendas, as Pedras do Raio constituíronse sempre como elementos indispensables para poder defenderse das tempestades, das tormentas, do fenómenos metereolóxicos adversos, en definitiva. As Pedras do Raio adoitaban ser de seixo, que ten potentes propiedades para protexer do temible raio: tanto o seixo como outras pedras (talvez neste caso tamén) teñen a misión de medir as forzas das que depende o tempo.

Fotografía de Xabier Moure,
onosopatrimonio.blogspot.com

Pero pola súa forma fusiforme, fálica, é probable que a pedrafita estea vencellada tamén aos ritos de fecundidade: é unha forma na que se pode relaciónar a vida co tempo, feito que se deduce porque a supervivencia das sociedades tradicionais depende absolutamente da metereoloxía e, si esto é así, a vida tamén depende deses fenómenos incontrolables e temibles.

A toponimía ofrécenos pistas sobre esta pedrafita, sobre este pedra máxica tallada pola man do home, venerada probablemente desde a súa colocación neste lugar  durante a prehistoria. O xeito trascendente de poder coaccionar ao tempo outórgalle un carácter plenamente sacro. O nome propio, polas súas características e propiedades, permite vislumbrar a importancia destes elementos por, para e desde sempre.

OUTROS MOITOS E IMPRESIONANTES RECURSOS PARA VER EN MONFERO 

Pertencente á comarca de Terras do Eume xunto a Cabanas, A Capela, Pontedeume e As Pontes, atópase situado e inmerso no parque natural das Fragas do Eume. As Fragas son Lugar de Importancia Comunitaria, un dos mellores exemplos de bosque termófilo atlántico de Europa. Bosque de ribeira, biodiversidade, destacando a flora e a fauna: anfíbios, aves, mamíferos...

Vista aérea do Mosteiro de Monfero.

A Comarca amosa unha extraordinaria diversidade de dólmenes, pedrafitas, muíños, ermidas, castelos, cruceiros e mosteiros. Os roteiros, numerosos e variados, atópanse espallados por todos os municipios da Terra do Eume.

O río Eume, en plena Fraga do mesmo nome.

O Concello de Monfero oferta hoxe en día numerosos recursos de restauración, aloxamento así como interesantes roteiros e admirables exemplos de arquitectura civil, relixiosa e etnográfica.

Fachada principal axedrezada do Mosteiro de Monfero.

 

Destacamos, por suposto, o Mosteiro de Monfero o que, vencellado á familia nobiliar dos Andrade, a excepción da igrexa, conserva e estado case ruinoso o resto das dependencias monacais. Aínda así a visita é necesaria e indispensable.

En Sigrás, marzo de 2025.

Saúde, sorte e libros!!!

ENLACES WEB E BIBLIOGRAFÍA

Alonso Montero e Almagro Gorbea: "As pedras sacras de Galicia". Ed. Fundación Monteagudo.

https://historiadegalicia.gal/2022/05/as-pedras-do-raio-como-os-galegos-quixeron-conquistar-as-treboadas-desde-o-paleolitico/

https://onosopatrimonio.blogspot.com/2011/07/circulos-liticos-e-pedrafitas-de-galiza_09.html

Rafa Quintía: "Usos rituais do seixo no rexistro etnográfico e arqueolóxico de Galicia". Fol de Veleno.

https://es.scribd.com/document/674882207/Penas-Sacras-de-Galicia

https://www.blogger.com/blog/post/edit/8441542851340460340/8119359736176555661

https://www.viajablog.com/como-visitar-fragas-do-eume-galicia/

ANTA-DOLMEN CORGA DAS ARCAS. San Pedro de Parada de Ventosa, Muíños.

ANTA-DOLMEN CORGA DAS ARCAS

“Es mejor tener un pequeño conocimiento de muchas cosas que un gran conocimiento de pocas.”

Guillermo de Ockham

Debuxo versión Moncho Boga, 2024.

Desde Parada de Ventosa hai dous quilómetros andando, e o XPS semella que é altamente recomendable para poder chegar sen contratempos. Son tres mámoas sinaladas cos números un e dous, catalogadas en Patrimonio da Xunta de Galicia.

Fotografía do blogue megaliticia.

Forma parte dunha necrópole, dicía antes,  composta por tres mámoas, das que a sinalada co número 1, a que nos ocupa, amosa restos da estrutura arquitectónica.

Fotografía de J.M. Eguileta Franco, 1999.

A anta, bastante esnaquizada, confórmase a través de sete chantos-esteos moi remexidos e a estrutura tumular na que se asenta case non se aprecia. O estado de conservación, por todo iso, é bastante regular.

Fotografía extraída da páx. web www.megalitos.es.

A existencia de camiños primitivos reaproveitados pola Vía Nova, a existencia de necrópoles moi cercanas, a situación en penechairas, tamén preto das nacentes dos regatos..., fan desta área megalítica unha contorna por descubrir.

Fotografía do blogue megaliticia.

Viaxar á Baixa Limia sempre é un placer, baixo todos os puntos de vista. Aos indiscutibles valores naturais e histórico-artísticos, hai que engadirlle o indudable valor prehistórico. E o turismo megalítico en particular é un dos grandes recursos de que dispón esta tan singularizada área xeográfica do País Galego.

En Sigrás, no mes de marzo de 2025.

Saúde, sorte e libros!!!

BIBLIOGRAFÍA E ENLACES

Eguileta Franco, J.M.: A Baixa Limia Galega na Prehistoria Recente. Deputación de Ourense, 1999.

https://megaliticia.blogspot.com/2021/10/Dolmen-Corga-das-Arcas.html

https://onosopatrimonio.blogspot.com/2013/11/mamoas-e-antas-de-galiza-ii.html

https://es.wikiloc.com/rutas-senderismo/dolmen-corga-das-arcas