PEDRAFITA-MENHIR DA BIGHOIA. Codeseda, A Estrada.

PEDRAFITA-MENHIR DA BIGHOIA. 

"Todo ser humano es parte de la naturaleza, y su bienestar radica en vivir en armonía con ella."

Baruch de Espinoza

Debuxo versión idealizada de Moncho Boga, 2024.

A inopinada pedrafita da Bighoia (ou Vighoia) atópase nunha leira alcumada precisa e casualmente A Bighoia, e foi inventariada e estudada, en primeiro termo, por Calros Solla, integrante do espectacular Colectivo Capitán Gosende, outro dos grupos que, espallados pola nosa terra, adican boa parte do seu tempo a defender e protexer, dar a coñecer, unha gran parte do patrimonio galego que doutro xeito estaría abocado á desaparición. Outro nome polo que se coñece é Pedrafita de Casadeabaixo, que foi o lugar onde apareceu formando parte dun muro de peche da finca.

Silvia Pampín Faro de Vigo

Cando tiven noticia deste nova pedrafita, aló polo ano 2018, e cando comencei a investigar e informarme sobre as súas características e sobre as circunstancias do seu achado, non puiden mais que admirar e asombrarme da capacidade de supervivencia das nosas pedrafitas, que van aparecendo no momento oportuno, nun momento no que aínda teñen algunha oportunidade de sobrevivir: aletargadas, mimetizadas nos muros, escondidas nos montes inaccesibles, enterradas ás veces, confundidas con marcos..., e de repente aparecen, renacen espléndidas, como dando a entender que estes fillos probes do megalitismo galego tamén están aí. E falan...

Foto de Luis Soto en La Voz de Galicia

As peripecias deste xa non tan nova pedrafita foron contadas polo miudo por  Calros Solla e Luis Porto, polo que non me vou estender na explicación dos feitos. Simple, breve ou tan só, vou contar que a familia de Casadeabaixo, logo de varios cambios de lugar, decatáronse das características físicas que semellaban facer da pedra un elemento singular, posto que cando formaba parte dos muros estaba perfectamente camuflada. Foi entón cando avisaron a Solla e aos membros do Colectivo Capitán Gosende para que fixeran unha valoración do  achádego. Solla, en diversos xornais e na páxina web Historia de Galicia, fixo unha completa descrición da pedrafita e dos avatares que posibilitaron o seu descubrimento. 

Fotografía de  Calros Solla
na web Historia de Galicia

En efecto, a pedrafita da Bighoia ou de Casadeabaixo non fixo mais que viaxar ao longo dos anos, dos séculos, dos milenios: si os primeiros estudos de Calros Solla se verifican, esta orgullosa  pedra antropomorfa pasou da Cruz da Grela a Casadeabaixo e aí andivo trasneando dun muro a outro ata que os donos da casa decatáronse das raras peculiaridades deste  esteo que semella andivo escondéndose, tímido e temeroso, para pasar desapercibido. Luis Porto, na páxina web www.codeseda.com, tamén elabora un descriptivo artigo aportando novos datos.

Fotografía de Luis Soto en
www.codeseda.com

En varios xornais galegos apareceu a nova firmada por Solla no ano 2018.  Relataba que se trataba dunha pedrafita con rasgos antropomorfos con cabeza e pescozo, cara con ollos, boca, nariz e ata buratiños para sinalar as orellas.

As medidas totales desde o chan ata a croa acadan o metro e vinte centímetros, calculando outro metro enterrada no chan, polo que o tamaño total acadaría os dous metros e vinte centímetros. En palabras de Solla:

"Tomando como referencia a anatomía humana, a cabeza da figura posúe unhas dimensións de 25 cms de alto, 20 cm de perfil e 12 cms de frente. Por debaixo da fendedura do pescozo, o resto do corpo visible ten as seguintes dimensións: 95 cms de alto, 25 cms de costado e 15 cms de peito/espalda".

Foto de Luis Porto, de codeseda.com.

Engade que, no que semella a espalda, atópase o elemento mais destacado da pedrafita: o que ten todas a trazas de ser unha cabeleira rizada.

Pero ademais, todas as caras da pedrafita están cubertas de cazoliñas ("coviñas"), contabilizándose 37 destes elementos: a partir da constatación da presenza das cazoliñas, diversos arqueólogos corroboraron sen lugar a dúbidas a súa adscrición ao neolítico (ou polo menos á prehistoria), posto que este é o principal criterio que a arqueoloxía considera para darlle carta de natureza prehistórica a todos estes solitarios e humildes esteos.

 Fotografía de Calros Solla
na Web Historia de Galicia

Como colofón a este pequeno "refrito" de informacións verídicas, aínda dispoñemos de munición adicional para intentar contextualizar unha peza que agora mesmo está sen dúbida descontextualizada. As pistas, proceden das investigacións  de Luis Porto. A presenza da Cruz da Grela a uns cantos metros de Casaldeabaixo, e que pertenceu noutras datas á familia deste lugar, está fincada  enriba dunha gran pedra cuberta de cazoliñas, o que pode levarnos, e nos leva, a considerar que ese sería o lugar orixinal da pedrafita, como indicador no cruzamento de camiños así como fito anunciador da necrópole megalítica cercana. Por iso mantemos, con Solla e Porto, que a hipótese mais plausible é que a pedrafita da Bighoia está vencellada á necrópole megalítica emprazada antes da Cruz da Grela. Os propietarios, descendentes de canteiros, opinan que ao considerar a pedrafita como unha excelente e apropiada columna para un peche de fincas, a trasladaron de lugar e  fincaron como sustituta a coñecida como Cruz da Grela.

ALGUNHA COUSAS MAIS PARA COMPLETAR A VAXE A CODESEDA

Codeseda é unha das 51 parroquias que conforman o Concello de A Estrada, casi no corazón de Galicia. Os elementos histórico-artístico e naturais son inxentes tanto en canto a calidade como a cantidade, de xeito que é imposible neste pequeno foro recomendar algo porque non nos chegaría o día, nin a semana, nin o mes para achegarnos siquiera un anaquiño aos múltiples tesouros do Concello capital da Terra de Tabeirós.

Quedan aí, estes tres argumentos que vos poden servir de pista cara a outros moitos:

Igrexa de orixe románica de San Xurxo de Codeseda.
Fotografía de codeseda.com

Cruz da Grela.
Fotografía de codeseda.com

Fervenza das Quintas.
Fotografía de codeseda.com

Saúde, sorte e literatura!!!!!

En Sigrás, preparándonos para o outono de 2024.

PARA MAIS E XERAL COÑECEMENTO

https://codeseda.com/?s=menhir+da+bighoia

https://www.tabeirosmontes.com/arquivo.html

https://www.facebook.com/capitangosende/

https://historiadegalicia.gal/?s=Menhir+da+Bighoia

https://historiadegalicia.gal/2018/06/achado-un-menhir-antropomorfo-na-estrada/

https://www.galiciaconfidencial.com/noticia/74880-aparece-suposto-menhir-forma-humana-estrada

https://www.lavozdegalicia.es/noticia/deza/a-estrada/2018/06/23/menhir-codeseda/0003_201806D23C59910.htm

https://www.farodevigo.es/deza-tabeiros-montes/2021/01/26/menhir-da-casadeabaixo-pieza-culto-31133134.html

https://www.farodevigo.es/deza-tabeiros-montes/2018/06/30/pedrafita-codeseda-petroglifo-quireza-15955397.html

https://codeseda.com/camino-medieval-portugues-de-santiago-portugal-a-estrada/

Codeseda.com

ANTA-DOLMEN DE GUILÁN. San Pedro de Xuances, Xove.

ANTA-DOLMEN DE GUILÁN. XOVE. 

"Ir en busca de una explicación y admirarse, es reconocer que se ignora. Y así, puede decirse, que el amigo de la ciencia lo es en cierta manera de los mitos, porque el asunto de los mitos es lo maravilloso. Por consiguiente, si los primeros filósofos filosofaron para librarse de la ignorancia, es evidente que se consagraron a la ciencia para saber, y no por miras de utilidad. El hecho mismo lo prueba, puesto que casi todas las artes que tienen relación con las necesidades, con el bienestar y con los placeres de la vida, eran ya conocidas cuando se comenzaron las indagaciones y las explicaciones de este género. Es por tanto evidente, que ningún interés extraño nos mueve a hacer el estudio de la filosofía."

Metafísica de Aristóteles. Edición Trilingüe por Valentín García Yebra. Ed. Gredos S.A., Segunda Edición, Madrid 1982. 

Anta-dolmen de Guilán, segundo versión de Moncho Boga, 2024.

Foi aló polo ano 2017 cando comezaron a chegarme novas sobre o descubrimento dunha anta nova na Mariña Occidental de Lugo, concretamente no Concello de Xove. Todas esas informacións xornalísticas sobre todo, pero tamén de amigos megaliteiros, funas arquivando e, pouco a pouco, xuntei unha morea de datos que vou tratar de recensionar nesta nova entrada. Quero subliñar que o universo sideral, insondable, misterioso e tamén  perigoso, de internet e das redes sociais, foi o medio  polo que me acheguei a esta nova anta, un elemento megalítico mais que pasa a engrosar a xa numerosa lista de megálitos da Mariña de Lugo.

A devandita nova e inefable anta foi atopada por un incansable grupo de activos gardas (auténticos detectives) do patrimonio galego, centrado na ben caracterizada comarca da Mariña Lucense, denominado "Colectivo de defensa cultural Mariña Patrimonio". 

Mámoa de Guilán, Xove. Foto de A Mariña Patrimonio, 2017.

Aínda que poderíamos colexir que foi atopada por casualidade, a casualidade non existe cando se traballa arreo buscando e defendendo os nosos recursos arqueolóxicos, históricos e naturales. Efectivamente, esta anta foi descuberta e dada a coñecer, como dicía antes, pola Asociación Mariña Patrimonio cando estaba a indagar sobre fotografía aérea os elementos que destacan na paisaxe pola súas características especiais: ata que detectaron un "bulto enorme no medio dunha chaira", un "grano", con todas as implicacións que eso conleva. 

Anta-dolmen de Guilán. Foto de Paleorama.

Unha vez trasladados a esas espectaculares paraxes para rastrexar o que viran nas imaxes aéreas, atoparon a mámoa no lugar de Guilán, parroquia de Xuances. Estes feitos aconteceron no ano 2017. 

Anta-dolmen de Guilán. De megaliticia.

O que atoparon, dicía, foi unha enorme e contundente mámoa que acada unha lonxitude de mais de trinta metros para o diámetro e que sobresae en altura uns dous metros e medio, sendo talvez unha das mámoas mais grandes da Mariña Lucense.

A anta-dolmen de Guilán, coa súa gran mámoa, descansa immpertérrita no seu silencio de milenios, nunha extensa penechaira no Concello de Xove, case limitando co Concello de Viveiro.

Anta-dolmen de Guilán. De Turismo Xove.

A anta  sobresae do interior da poderosa mámoa que amosa o cansabido funil de violación, e, estruturalmente, está a conservar seis esteos da cámara e a pedra cobertora en bo estado de conservación. Como subliñaba mais enriba, e coma case sempre nas antas galegas, o burato de violación posibilitou que a cámara permanecera á vista, o que permitiu tamén a descrición da devandita estrutura arquitectónica.

Anta-dolmen de Guilán. Foto de Mariña Patrimonio.

Una vez mais, outra mais, o traballo inxente de colectivos e asociacións vencellados á nosa terra por un nexo ancestral de arraigo, amor e sensibilidade, posibilitou que un novo  elemento do noso inxente patrimonio fose estudado, inventariado e, polo tanto, posto en valor para o xeral coñecemento.

A "Ruta do Pau da Vella", promovida polo Concello de Xove, conecta a Anta-dolmen de Guilán coa estela-menhir do Pau da Vella, descrita neste blogue 17 xuño de 2012.

OUTRAS COUSAS ESPECIAIS DO CONCELLO DE XOVE

Podría dicir que o Concello non ten nada destacable e, sen embargo, destaca por todo. Situado ao norte da provincia de Lugo, ocupa unha franxa costeira na Comarca da Mariña Occidental (Rías Altas galegas) e linda ao norte co Mar Cantábrico, ao leste co Concello de Cervo, ao sur co Concello do Valadouro e ao oeste co de Viveiro. 

Praia de Portocelo. Fonte: Turismo de Xove.

Orográficamente, físicamente, divídese en tres partes ben diferenciadas e con personalidade de seu: a zona do litoral (con abruptos cantís e fermosas praias); a zona de val sulcada polo río Regueira; e o ecosistema montañoso que acada a máxima altura no monte do Pau da Vella a 705 ms de altitude, situado nos montes de Buio.

Temos, por unha banda, o bordo litorial que se singulariza como área de interese polo seu valor natural, ecolóxico e paisaxístico..., conformado por unha extraordinaria sucesión de cantís e praias, destacando as praias de Portocelo, Muiñelas, Esteiro, Lago... Neste mesmo bordo litoral localízanse tamén parte dos xacementos arqueolóxicos do concello, sobre todo os castros.

Prospección do Castro de San Tirso. Fonte: Turismo de Xove.

Pola outra banda, atópanse na Rede Natura 2000 os espazos naturais de Monte Maior (no oeste), a Serra do Xistral (no extremo suleste) e as illas de Sarón e Nitos, así como a Costa da Mariña Occidental da que xa engadimos algúns datos. 

Si entrades na web municipal podedes atopar unha diversidade de roteiros de enorme interese a saber: Ruta das Fadas, Ruta Camiño natural do Cantábrico, Ruta Camiño do Mar..., entre outros.

Fervenza de Guilán. Fonte Turismo de Xove.

Desde este blogue recomendo tres roteiros que  me parecen  moi atractivos e de gran interese: a Ruta Circular do Pau da Vella, que conecta esta extraordinaria  estela-pedrafita, límite de concellos, e a anta-dolmen de Guilán; a ruta do Círculo de Lavandeiras, onde se atopa un auténtico Henge ou Roda ou Círculo, un dos mais grandes de Galicia e o mais grande da Península Ibérica (como dirían os irmáns portugueses), con oitenta metros de diámetro; e, por último, a Ruta dos Muíños onde alternan uns nove muíños con outras tantas pontes, construidas unhas  de madeira e outras  de pedra.

Ben vale unha visita a este pequeno recuncho da Mariña Occidental, unha parada, unha mirada detida..., unha mirada avezada perimitirá "mirar", contemplar, un pequeno universo de efervescencia cultural, histórica, natural;  un momento único da vosa-nosa vida.

Estela-menhir Pau da Vella. Fonte, Turismo de Xove.

Desde Sigrás, nun día calquera de finais do estío de 2024.

Saúde, sorte e moitos libros!!!!

ENLACES IMPRESCINDIBLES

https://mrpatrimonio.blogspot.com/search?q=M%C3%A1moa+de+Guil%C3%A1n

https://es.wikiloc.com/rutas-outdoor/mamoa-de-guilan-e-circulo-litico-17515517/photo-11044087

https://www.lavozdegalicia.es/noticia/amarina/xove/2017/03/07/marina-patrimonio-anuncia-hallazgo-monumental-mamoa-guilan-xove/00031488891300839648413.htm

https://megaliticia.blogspot.com/2016/11/mamoa-de-guilan.html

https://arqueologiaenred.paleorama.es/2017/03/documentan-en-xove-lugo-una-mamoa-de-30.html

https://turismo.xove.es/es/arqueoloxia/

https://elpais.com/ccaa/2017/03/07/galicia/1488892752_047682.html

https://www.galiciapress.es/texto-diario/mostrar/696777/piden-mamoa-guilan-xove-catalogo-yacimientos-arqueologicos

https://onosopatrimonio.blogspot.com/2011/07/mamoas-de-galizagalicia-provincia-de.html

https://historiadegalicia.gal/2017/03/atopan-un-dos-monumentos-megaliticos-mais-grandes-e-espectaculares-da-marina/

https://turismo.xove.es/es/historia/parroquias/

https://turismo.xove.es/turismo-activo/

https://dolmensedemaisfamilia.blogspot.com/search?q=Pau+da+Vella

ANTA-DOLMEN DE VILALVITE. San Pedro de Vilalvite, Friol

ANTA-DOLMEN DE VILALVITE. FRIOL

4. Pues bien, voy a hablar. Tú escúchame y retén mis palabras, que te enseñarán cuáles son los dos únicos caminos de investigación que se pueden concebir. El uno, que el ser es y que el no-ser no es. Es el camino de la certeza, ya que acompaña a la verdad. El otro, que el ser no es y que necesariamente el no-ser es. Este camino es un estrecho sendero, en el que nada iluminará tus pasos. Ya que no puedes comprender lo que no es, pues no es posible, ni expresarlo por medio de palabras.

R. Verneaux, "Textos de los grandes filósofos: edad antigua". Herder, Barcelona 1982, 5ª ed., p.13-16. Fragmento de Parménides. Numeración de Diels.

Anta de Vilalvite. Debuxo idealizado por Moncho Boga.

Hai xa uns anos, a prensa fíxose eco do descubrimento dunha nova anta no Concello de Friol. Sen embargo este estupendo exemplar do megalitismo galego xa fora descuberto, tiña ficha de catalogación enviada á Xunta e fora publicado por primeira vez na revista Croa do Castro de Viladonga. Os investigadores que prospectaron a zona (Juan Núñez Jato e Laura Rodríguez Varela no ano 1992)  describían esta anta como unha das mais importantes e interesantes do Concello, tanto polo seu tamaño como pola conservación de  todas as pezas que conformaban a cámara.

Fotografía do ano 1992. De Juan Núñez e Laura Rodríguez
(Ver bibliografía)

Esta gran anta atópase, como dícia, na parroquia de San Pedro de Vilalvite moi preto dos barrios de Rebolo e Donas, no monte de Santa Marta. Explicaban daquela os investigadores que posuía  unhas características estruturais semellantes a outra anta do mesmo concello alcumada Forno do Verdellón.

Fotografía de Juan Núñez e Laura Rodríguez, 1992.
A tampa todavía estaba na posición orixinal.

É importante subliñar que a anta conserva a cámara na súa integridade poligonal, sendo un dos dólmenes en mellor estado da provincia de Lugo. 

Dicía que, estructuralmente, desenvólvese a través dunha planta poligonal con corredor de acceso e unha altura de menos dun metro. Conserva tamén restos  do túmulo ou mámoa na que se acubilla e, o que queda dela, mide, no eixo norte-sur, ao redor  de seis metros e trinta centímetros; non sobresae mais dun metro de altura.

Fotografía do ano 1992. De Juan Núñez e Laura Rodríguez
(Ver bibliografía)

A poderosa cámara está conformada por sete esteos chantados, unha gran pedra cobertora e outro chanto arroxado no chan que ben poidera corresponder a outra lousa cobertora ou tampa. A cámara posúe de lonxitude máxima os tres metros e co corredor acada os tres metros e trinta centímetros.  O corredor de acceso está orientado cara ao leste-nordeste. A enorme pedra cobertora acada no eixo N-S un metro e noventa centímetros; no eixo L-O  ao redor dun metro e cincoenta centímetros e o grosor vai desde os trinta ata os 17 centímetros. Atópase algo desprazada da súa posición orixinal, presentando unha lixeira inclinación cara ao sur, cousa que non sucedía no ano 1992, cando foi descuberta por Núñez Jato e Laura Rodríguez.

Fotografía do blog megaliticia.

Como dicía ao principio, nunha nova xornalística do ano 2017, a Consellería de Cultura da Xunta de Galicia anunciaba que os seus arqueólogos identificaran un dolmen en excelente estado de conservación nun monte veciñal da parroquia de Vilalvite. Fora atopada por traballadores da brigada para combatir os incendios forestais do Concello de Friol. Sen embargo, a pesar da ampla difusión mediática informando do "descubrimento dun dolmen novo, inédito" en Friol, nin o dolmen era novo, nin foi descuberto pola brigada nin, desde logo estaba inédito. A Brigada contraincendios tivo o enorme mérito de redescrubrila para o xeral coñecemento. Como ben se encargou de subliñar Xabier Moure, esta fermosa anta xa fora descuberta e estudada por Juan Núñez e Laura Rodríguez no ano 1992, e a ficha fora enviada a Patrimonio para a súa catalogación. Un olvido posiblemente foi a causa de non inventariala.

Fotografía Xunta de Galicia.

A publicación na revista Croa nº 6 (Museo de Viladonga) apareceu no ano 1996. Estes dous investigadores fixeron unha intensa e exhaustiva laboura de prospección, investigación e catalogación sobre todo nos concellos de Outeiro de Rei e Friol, laboura que a min valeume de moito nas miñas aventuras megaliteiras por esas vagorosas terras.

A mámoa tamén é coñecida polos veciños -dicían os investigadores- cos nomes de "Medorna da Zanca" ou "Forno dos Mouros".

XA QUE ESTAMOS EN FRIOL TEMOS QUE VISITAR, POLO MENOS:

Terras de Friol, Terra de Lugo, histórica comarca. Friol: asentamento de romanos, de celtas, de poderosas e correudas linaxes medievais, auténticos magnates da terra e da guerra. Terra de xente laboriosa e imaxinativa, terra de grandes eventos, de productos da terra da mellor calidade. Friol: en maio, todos os anos, a Asociación A Castronela, en colaboura con Concello, celebra a marabillosa festa temática FRIULIO, recreación das liortas entre celtas e romanos, recreación da vida cotiá nun poboado castrexo, do mercado... Friol é tamén terra de lendas, de mámoas, de castelos, de pazos, de gandeiría, de bo xantar.

Recomendo, desde aquí, a inexcusable visita a varios recursos histórico-artísticos e naturais, entre outros moitos que podedes atopar no camiño: 

 
Torre de Friol. De Turismo Xunta de Galicia.

Castelo de San Paio de Narla, sé do Museo Etnográfico
e da Historia de San Paio de Narla.
De https://museos.xunta.gal

Torre de Miraz. De patrimoniogalego.

Paseo Fluvial de Río Narla, Friol.

Cova da Serpe. 
De https://www.paxinasgalegas.es

PARA SABER MOITO, MOITO MAIS E MELLOR, MOITO MELLOR:

Juan F. Núñez Jato e Laura Rodríguez Varela. “Prospeccións no concello de Friol (I): mámoas e folclore arqueolóxico”. Croa nº 6. Boletín da Asociación de Amigos do Castro de Viladonga. 1996.

https://onosopatrimonio.blogspot.com/2011/07/mamoas-de-galizagalicia-provincia-de.html

https://historiadegalicia.gal/2017/10/dolmen-xunta-dixo-dos-grandes-achados-arqueoloxicos-de-lugo-xa-fora-descuberto-1992/

https://www.elprogreso.es/articulo/noticias/brigadistas-hallan-un-dolmen-casi-intacto-en-friol/20171010020000685815.html

https://www.lavozdegalicia.es/noticia/lugo/friol/2017/10/09/descubren-dolmen-excelente-estado-friol/00031507552304375482654.htm

https://www.gciencia.com/retro/dolmen-friol/

https://praza.gal/cultura/arqueologos-da-xunta-atopan-un-dolmen-en-bo-estado-e-non-inventariado-en-friol

https://cuevadelapileta.blogspot.com/2017/10/descubren-un-dolmen-en-excelente-estado.html

https://www.revistaadios.es/noticia/1713/Descubren-un-nuevo-dolmen-excelentemente-conservado-en-Friol-Lugo-.html

https://www.cultura.gal/gl/nova/36968/descubierto-un-dolmen-en-excelente-estado-de-conservacion-situado-en-un-monte-de-friol-

http://patrimoniogalego.net/index.php/13286/2012/01/torre-de-miraz/

https://museos.xunta.gal/es/museos/museo-etnografico-y-historia-san-paio-narla

https://www.turismo.gal/recurso/-/detalle/23300/torre-de-friol?langId=es_ES&tp=9&ctre=40

https://www.paxinasgalegas.es/fiestas/cova-da-serpe-friol-34461.html

Ramón Boga Moscoso: "Guía dos Castelos medievais de Galicia. Información práctica e itinerarios. Historia e lendas" Edicións Xerais de Galicia, 2003.