PEDRAFITA-MENHIR DO COUTO MIXTO II. San Xoán de Randín, Calvos de Randin

PEDRAFITA-MENHIR DO COUTO MIXTO II

"Aí, vindo de Randín para aquí, hai un montiño ao que lle chaman A Picoña, onde houbo un castelo. Nese lugar era onde dicía a xente que estivera exiliado o rei que había aquí, ou o xefe. Que enriba, mesmo no alto, hai coma se fose unha pía ou bañeira feita na pedra, da que contan que era onde se lavaba o rei."

RODRÍGUEZ CRUZ, José (2006). «O Couto Mixto: Lendas de tradición oral», en Lethes: Cadernos Culturais do Limia, nº. 7

Pedrafita-menhir do Couto Mixto,
segundo versión de Moncho Boga, 2024.

Como relataba na entrada anterior, o Camiño Privilexiado constituía unha auténtica autopista libre de peaxes, por onde circulaban mercadurías exentas de impostos para os habitantes do Couto Mixto, nos actuais concellos de Calvos de Randín e Baltar.

O Camiño Privilexiado  cruzaba as tres aldeas do Couto Mixto, sulcaba o territorio de Randín, bordeaba o Castelo da Piconha, introducíase  sinuoso nas terras portuguesas e remataba na vila lusa de Tourém. Como xa dixera, o Camiño estaba marcado con diversas sinais, como a pedrafita I, que ten unha gran cruz gravada nunha das súas caras.

Unha das parroquias do Couto Mixto.
Fotografía galeguizargalicia.

Como curiosidade hai que contar que os documentos do Couto Mixto recollíanse e gardábanse nunha gran Arca que tiña tres pechaduras: para abrila realizábase unha cerimonia na que tiñan que estar o xuíz e os tres posuidores das chaves, a saber os Homes do Acordo.

Mapa do Couto Mixto e do Camiño Privilexiado.
De: https://es.slideshare.net/slideshow/a-historia-do-couto-mixto/57970413

Finalmento o Couto Mixto foi abolido tras longas e supoño que árduas negociacións entre Portugal e España: a súa mesma existencia era coma un gran molesto para ambos os dous países. Como resultado das negociacións, os tres pobos do Couto Mixto pasaron a pertencer a España, e Portugal quedaríase cos tres pobos promiscuos de Cambedo, Souteliño e Lama de Arcos. Con este acordo en 1864 (Convenio de Lisboa) desapareceu  o Couto Mixto para sempre, e con él todos os seus privilexios: desapareceu ata na memoria e os seus habitantes nin siquiera foron consultados.

Fotografía: https://es.wikiloc.com/rutas-senderismo/couto-mixto-camino-privilexiado-y-regreso-por-paradela-126226818/photo-80625695

Hoxe en día, desde finais do século XX, recuperouse o arcón (a documentación perdeuse) e toda a memoria que se ven recuperando gárdase nel, como se fixera sempre. Os tres "Homes do Acordo" posúen as tres chaves e o primeiro sábado de xullo, todos os anos, celébrase un acto cerimonial na igrexa de Santiago de Rubiás onde se elixen diversas personalidades como Xuíces Honorarios do Couto Mixto.

Fotografía de Elixio Vieites

A Pedrafita-Menhir Marco II do Camiño Privilexiado preséntase con forma xeral tirando ao cilindro, algo abombada por veces, sobre todo na parte central; insinua certa forma cadrangular na base e vai diminuindo paseniñamente ata chegar á croa. Trátase dunha poderosa pedrafita-menhir feita de granito e atópase chantada nunha suave pendente, á beira do Camiño, non moi lonxe do Río Salas.

A Pedrafita-Menhir Marco II.
Foto de: https://es.wikiloc.com/rutas-senderismo/calvos-de-randin-comarca-da-limia-ourense-camino-privilexiado-63522178/photo-42182201

Entre microtoponimia da zona podemos destacar O torgal, As Míllaras, As Filgueiras, A Cruz, A Lama Grande, A Rocha...

En definitiva, e para rematar, é recomendable e necesaria unha visita a estas recónditas terras, cuxos poucos habitantes están a loitar denodadamente por recuperar un sono cercenado e unha historia que os identificou durante séculos cunha propia idiosincrasia sen paralelismos en ningunha outra das terras de Europa.

Unha vista do Camiño Privilexiado.
Fotografía: http://www.calvosderandin.com/gl/content/o-couto-mixto

En Sigrás, nos últimos días dunha imaxinaria e gran costa, 2025.

Saúde, sorte e libros!!!

Coordenadas da Pedrafita-Menhir marco II
Latitude: 41.9110562877
Lonxitude: -7.83956989646
865 m.s.n.m.

POR SI QUEREDES PROFUNDIZAR

Barros, Carlos (1994). " O Couto Mixto. Unha república esquecida". Medievalismo.

Cairo, Heriberto; Godinho, Paula (2013). «El tratado de Lisboa de 1864: la demarcación de la frontera y las identificaciones nacionales». Historia y política: Ideas, procesos y movimientos sociales (30).

Brandón, Delfín Modesto (1907)."Interesante Historieta del Coto Mixto: con una digresión político-social-religiosa". A Coruña: Tierra Gallega. 

García Mañá, L. M. (2005) Couto Mixto, unha república esquecida. Ed. Xerais.

López Mira, A. X. (2008) O Couto Mixto: Autogoberno, fronteiras e soberanías distantes. U. Vigo, Madrygal.

Rodríguez Cruz, José (2006). «O Couto Mixto: Lendas de tradición oral», en Lethes: Cadernos Culturais do Limia, nº. 7

https://proxectopiconha.wordpress.com/

https://vialethes.es/picona-fortaleza-couto-mixto

https://patrimoniogalego.net/index.php/74493/2015/04/marco-no-camino-privilexiado-do-couto-mixto-ii/

https://patrimoniogalego.net/index.php/74493/2015/04/marco-no-camino-privilexiado-do-couto-mixto-ii/

https://patrimoniogalego.net/index.php/74484/2015/04/marco-no-camino-privilexiado-do-couto-mixto/

https://catalogaciondepedrafitasdegalicia.blogspot.com/2014/05/pedrafitas-do-medievo.html

http://www.calvosderandin.com/webjoomla/index.php/es/coutomixtoesp/historia2

http://www.calvosderandin.com/gl/content/o-couto-mixto

https://www.talesofawanderer.com/blog/2015/02/08/couto-mixto/

http://www.calvosderandin.com/webjoomla/index.php/es/turismoesp/rutas-senderismo

https://patrimoniogalego.net/index.php/67469/2015/01/camino-privilexiado/

http://www.calvosderandin.com/webjoomla/index.php/es/coutomixtoesp/historia2

https://es.wikiloc.com/rutas-senderismo/calvos-de-randin-comarca-da-limia-ourense-camino-privilexiado-63522178/photo-42182201

https://es.wikiloc.com/rutas-senderismo/couto-mixto-camino-privilexiado-y-regreso-por-paradela-126226818/photo-80625687

https://www.talesofawanderer.com/blog/2015/02/08/couto-mixto/

https://fronteiraesquecida.eu/fichas/couto-mixto-meaus/

https://galeguizargalicia.gal/espana-fascinante-couto-mixto-el-estado-gallego-que-fue-independiente-700-anos/

Documental de Isabel Martínez “A República dos Soños” (O Couto Mixto), 2007 http://canletv.agadic.info/curta/a-republica-dos-sonos/
DGMP 1085 La Raya Seca (Desde Galicia para el Mundo) https://youtu.be/-VmRjHO4F50
O Couto Misto/O Couto Mixto-(Galicia, Cruce de Miradas) TVG) https://youtu.be/DZ-ScGjMc7k

PEDRAFITA-MENHIR MARCO DO COUTO MIXTO I. San Xoán de Randín, Calvos de Randín.

PEDRAFITA-MENHIR MARCO DO COUTO MIXTO I

"Cando eu era neno, un día fun co meu avó ata Gudes, a visitar o Pazo onde nacera a súa nai, Felicidad Vallejo de Luaces. Cando volvíamos, despois de merendar, díxome que detrás dos montes que quedaban ás nosas costas, houbera unha república pequeniña, composta por tres aldeas, na que non podían entrar os gardas, nin os españois nin os portugueses, para prender aos criminales que se aloxaban alí. Un destes delincuentes, un tal Casimiro, do que oira falar na súa infancia, roubáralle a besta que era dun cura, e acabara vivindo naquel lugar, burlándose do señor Abade, que ía cazar preto por se aínda tiña unha oportunidade de collelo fóra do seu sitio".

CARLOS CASARES, 1998. "Couto Mixto". La Voz de Galicia, 7 de junio.

Debuxo versión de Moncho Boga, 2025.

Hoxe vou de cabeza ao sul mai sur de todos os sures de Galicia: unha área con especial relevancia e atractivo para min, unha comarca que destaca, transfonteiriza, por innumerables valores. Natureza, primitivos e ancestrais camiños, etnografía, megalitismo, cultura castrexa, romanización, Alta e Baixa Idade Media, mosteiros, castelos, vilas, pobos petrificados no tempo, fauna e flora únicas, ríos escandalosos, tristes encoros, arquitectura endémica, construcións adxetivas..., todo un microuniverso escondido, agazapado, entre as brumas lexendarias das profundas fronteiras, mistura de costumes, mistura de formas, de xentes, de idiomas. Unha fala, un pobo con identidade de seu.

Mapa de José de Castro López, 1863.

Nunha área deste sur mais sur atópanse os concellos de Calvos de Randín e Baltar: é nestes dous concellos onde a maxia, a historia, a paisaxe e as tradicións mais recónditas, estanlle a conferir unha espectacular e variada caracterización.

Nesta entrada e noutras próximas, voume ocupar de dúas pedrafitas que funcionaron e se mantiveron ao longo dos séculos como marcos de termo, como marcos territoriais no Concello de Calvos de Randín integrante, xunto ao Concello de Baltar, do curioso e único caso en Europa do que vense a denominar unha República Independente. Malia que non existise esa denominación, o certo é que efectivamente, durante un tan longo período de tempo como son setecentos anos, existiu de feito o mítico Couto Mixto.

Mapa turístico da Baixa Limia.

Trátase dunha zona fronteiriza de vintesete quilómetros cadrados, constituída como territorio independente desde o século XII ata o XIX. Desde o principio estivo vencellado ao Castelo da Piconha (preto de Randín), logo coa Casa de Bragança e posteriormente coa Casa de Lemos e Monterrei.

O Couto Mixto mantiña unha organización propia, alonxada das inxerencias portuguesas e españolas: tratábase dunha especie de cativiño Estado ao marxe doutros poderes xurisdicionais ou políticos. Abranguía as parroquias de Santiago, Rubiás e Meaus. A forma de goberno baseábase na República Federal coa parroquia de Santiago como capital administrativo-política, Rubiás como a vila mais grande e populosa, e Meaus como núcleo económico-comercial.

Carta topográfica do Julgado de Montalegre, 1836.
Fidencio Bouman, couto misto.

Non só era unha  organización democrática, senon que disfrutaba dunha xeira de avantaxes como non pagar imostos, non ser chamados a filas, podían portar armas, podían elexir entre entre ser cidadanos do Couto ou ben ser españois ou portugueses; non facían o servizo militar e tiñan completa libertade, tanto no comercio como no tipo de cultivos. 

Meaus hoxendía. Fotografía da web Galicia Máxica.

A xurisdición favorecía as actividades económicas, incluso o contrabando, para o que dispoñían dun camiño libre de peaxes, de servidumes, inmune das gardas fronteirizas, que comunicaba o Couto Mixto con vila portuguesa de Tourém. Estamos diante do asombroso CAMIÑO PRIVILEXIADO, que acadaba uns once quilómetros de lonxitude: tratábase dunha auténtica vía comercial que serpenteaba as terras de Randín, bordeaba o Outeiro da Piconha e mergullábase nas terras lusas, rematando na citada Tourém. Este extraordinario percorrido atopábase marcado, sinalizado, con estacións, vías e sinais, sobre todo con poderosos marcos, pedrafitas reaproveitadas para este novo uso, marcadas con cruces.

Penedo onde estaba encaramado o Castelo da Piconha.
Fotografía de https://proxectopiconha.wordpress.com/

Os habitantes do Couto Mixto tiñan dereito a participar nas feiras das comarcas veciñas sen pagar taxa ou imposto algún. Ao permitir o libre comercio, converteuse nun punto estratéxico na economía da bisbarra. Pero non todo dura eternamente: o Couto Mixto desapareceu finalmente no ano 1864, así como os privilexios do Camiño Privilexiado, malia que as actividades de contrabando a través das poderosas montañas, continuaron no tempo. E a súa memoria foi "asolagada"...

A Cruz marcando o Camiño na Pedrafita I.
Fotografía de Elixio Vieites.

As pedrafitas que vou a amosar  funcionaron como marcas sinalizadoras do Camiño Privilexiado, e é necesario subliñar que tiven novas deles a través das  informacións de Elixio Vieites, na páxina web patrimoniogalego, que tamén as denominou como Pedrafita-Marco I e II.

Pedrafita-Menhir Marco do Couto Mixto I.
Fotografía de: https://es.wikiloc.com/rutas-senderismo/calvos-de-randin-comarca-da-limia-ourense-camino-privilexiado-63522178/photo-42179387

Nesta texto, seguindo a Vieites, ocuparemos en primeiro lugar da pedrafita número I. Esta Pedrafita Marco atópase nunha zona chaira e está situada entre o Río Barxa e o Rego da Bouza, na beira do Camiño Privilexiado; trátase do treito dun ancestral camiño, posiblemente transitado desde a prehistoria, como semella atestiguar a presenza non moi lonxana de diversas necrópoles megalíticas, sobre todo na contorna do Río Salas. 

Pedrafita-Menhir Marco do Couto Mixto I.
Fotografía https://es.wikiloc.com/rutas-senderismo/couto-mixto-camino-privilexiado-y-regreso-por-paradela

A Pedrafita-Menhir Marco do Couto Mixto, amosa una imaxe case cadrangular tirando hacia o cilindro, un poderoso esteo que amosa nunha das dúas caras a gravura dunha cruz feita a xeito de sulco, marca propia do Camiño. Entre a toponimia destacan A Veiga dos Cousos, Marco do Castelo, Marco dos Pesos, Gandorpe, Ourille... En definitiva, unha Pedrafita reaproveitada como marco medieval e que perdura ata os nosos días orgullosa como unha testemuña muda dun pasado que xa non voltará.

Coordenadas da  Pedrafita-Menhir  Marco I
Lat 41º 54´15,47´´N Lon 7º 51´ 39,23´´ O
865 m.s.n.m.

En Sigrás, rematando unha terrible costa, 2024.

Saúde, sorte e libros!!!

POR SI QUEREDES PROFUNDIZAR

Barros, Carlos (1994). " O Couto Mixto. Unha república esquecida". Medievalismo.

Cairo, Heriberto; Godinho, Paula (2013). «El tratado de Lisboa de 1864: la demarcación de la frontera y las identificaciones nacionales». Historia y política: Ideas, procesos y movimientos sociales (30).

Brandón, Delfín Modesto (1907)."Interesante Historieta del Coto Mixto: con una digresión político-social-religiosa". A Coruña: Tierra Gallega. 

García Mañá, L. M. (2005) Couto Mixto, unha república esquecida. Ed. Xerais.

López Mira, A. X. (2008) O Couto Mixto: Autogoberno, fronteiras e soberanías distantes. U. Vigo, Madrygal.

Rodríguez Cruz, José (2006). «O Couto Mixto: Lendas de tradición oral», en Lethes: Cadernos Culturais do Limia, nº. 7

https://proxectopiconha.wordpress.com/

https://vialethes.es/picona-fortaleza-couto-mixto

https://patrimoniogalego.net/index.php/74493/2015/04/marco-no-camino-privilexiado-do-couto-mixto-ii/

https://patrimoniogalego.net/index.php/74493/2015/04/marco-no-camino-privilexiado-do-couto-mixto-ii/

https://patrimoniogalego.net/index.php/74484/2015/04/marco-no-camino-privilexiado-do-couto-mixto/

https://catalogaciondepedrafitasdegalicia.blogspot.com/2014/05/pedrafitas-do-medievo.html

http://www.calvosderandin.com/webjoomla/index.php/es/coutomixtoesp/historia2

http://www.calvosderandin.com/gl/content/o-couto-mixto

https://www.talesofawanderer.com/blog/2015/02/08/couto-mixto/

http://www.calvosderandin.com/webjoomla/index.php/es/turismoesp/rutas-senderismo

https://patrimoniogalego.net/index.php/67469/2015/01/camino-privilexiado/

http://www.calvosderandin.com/webjoomla/index.php/es/coutomixtoesp/historia2

https://es.wikiloc.com/rutas-senderismo/calvos-de-randin-comarca-da-limia-ourense-camino-privilexiado-63522178/photo-42182201

https://es.wikiloc.com/rutas-senderismo/couto-mixto-camino-privilexiado-y-regreso-por-paradela-126226818/photo-80625687

https://www.talesofawanderer.com/blog/2015/02/08/couto-mixto/

https://fronteiraesquecida.eu/fichas/couto-mixto-meaus/

https://galeguizargalicia.gal/espana-fascinante-couto-mixto-el-estado-gallego-que-fue-independiente-700-anos/

Documental de Isabel Martínez “A República dos Soños” (O Couto Mixto), 2007 http://canletv.agadic.info/curta/a-republica-dos-sonos/
DGMP 1085 La Raya Seca (Desde Galicia para el Mundo) https://youtu.be/-VmRjHO4F50
O Couto Misto/O Couto Mixto-(Galicia, Cruce de Miradas) TVG) https://youtu.be/DZ-ScGjMc7k

ANTA-DOLMEN DE ADAI. Santa María Madalena de Adai, Lugo

ANTA-DOLMEN DE ADAI

"El conocimiento de la verdad no es sino una preocupación por lo verdadero, como el conocimiento del error no es sino una preocupación por lo falso."

Baruch de Spinoza: "Ética". Editora Nacional.

Anta-dolmen de Adai,
segundo debuxo de Moncho Boga, 2024.

Hoxe dispóñome a viaxar virtualmente, desde a comodidade que me dá o meu despacho, polas extraordinarias terras do Concello de Lugo, ao núcleo da provincia, preto das murallas romanas patrimonio da humanidade. Viaxarei polas inextricables, misteriosas e inexplicables ondas de internet ás terras onde o río Miño, pai e nai dos ríos galegos, serpentea con maxestuosidade unhas veces e soliviantado outras. 

 

Mapa orientativo do complexo arqueolóxico
do Prado das Cancelas, Adai.

Nesas verdes terras do Concello de Lugo, na ribeira dereita do río Miño, atópase a parroquia de Santa María Madalena de Adai: aí, no Prado das Cancelas, está encravada a Necrópole megalítica de Adai, nunhas paraxes que gardan en poucos metros varios xacementos arqueolóxicos o que lle confire unha caracterización inaudita dentro das paraxes máxicas do territorio galego. Estamos, xaquelogo, diante dunha auténtica Montaña Máxica, diante dun Outeiro que garda con esmero de milenios a memoria arqueolóxica de todo un pobo.

Fotografía de Rafa Quintía, asombradebouzapanza.

Localízase no extremo leste da estribación oriental da dorsal meridiana galega, que comunica co  Val do río Miño ao leste e coa Serra do Careón ao oeste. Topográficamente trátase dun sector cunha lixeira caída cara ao sul que acada unha altitude de 535 m.s.n.m.

Planta da Anta de Adai, segundo versión de Moncho Boga
a partir de Meijide Comeselle.

Para chegar, aparte do necesario XPS, desde o lugar de Cancelas hai unha pista de terra que conduce dereitamente aos montes da divisoria de Carrís. Aproximadamente a unhs setecentos metros, outra pista á esquerda leva ao lugar de Penas do Castrillón. A Anta e a necrópole de Adai atópanse pouco antes de chegar ás devanditas Penas do Castrillón, na beira dereita do camiño. Este emprazamento ocupa a aba meridional do monte entre pradeiras e plantacións de piñeiros.

Anta-dolmen de Adai, 2019.

Desde as Penas do Castrillón, aba abaixo, a uns douscentos once metros ao sueste, localízase temén a cámara megalítica Anta-Dolmen de Adai, coñecida tamén como Mámoa do Prado das Cancelas ou Mámoa de Portanavello. Esta pequena anta, que non está a conservar resto algún da presumible e necesaria masa túmular, desenvólvese como unha cámara megalítica de relativamente cativas dimensións, que tampouco conserva a pedra cobertora nin se aprecia resto algún dunha posible coiraza.

https://alrededoresdelugo.es/arqueologico-dolmen-adai.html

Foi obxecto dunha pequena intervención arqueolóxica no ano 1990 dirixida polo arqueólogo lucense Gonzalo Meijide Cameselle: nesa escavación, como parte do enxoval, foron recuperados unha lámina de sílex e unha machada de pedra puída. Estruturalmente a anta desenvólvese a través dunha planta poligonal composta por sete esteos de granito que probablemente están na súa posición primixenia, así coma un corredor corto do que fican dous pequenos chantos. As dimensións da cámara non sobrepasan no eixo meirande un metro e setenta centímetros e, no eixo mais corto, o metro e vinte centímetros. 

Escavación da Anta de Adai, Meijide 1990.

En definitiva, o estado de conservación, malia que é bastante bo, semella que empeora pouco a pouco e paseniñamente; sen embargo, paga a pena visitala desde todos os puntos de vista, pero tamén por ser un dos poucos xacementos megalíticos que conserva o romano Concello de Lugo.

 
Foto de Xandlinathry en Patrimonio Galego.

O emprazamento da Necrópole de Adai denomínase Prado das Cancelas e nesta senlleira área consérvanse os seguintes xacementos arqueolóxicos, abranguindo unha ampla serie temporal: o recinto circular ou roda denominado O Castrillón (Corro dos Mouros), escavado nos últimos anos por Pilar Prieto; os petróglifos das Penas do Castrillón, a necrópole de Adai (formada por cinco medoñas), as brúxulas da Pena do Rei; a Pena Fita (trátase dun posible fondo de cabana que se asenta encima dunha gran roca de relevo plano. A configuración ten unha forma elíptica, cunhas dimensións de 10 metros por 5 metros. Os 18 buracos atópanse escavados nesta roca granítica, probablemente para a suxeición dos postes desa posible cabana), e a probable pedrafita-menhir de Penela. As medorras da necrópole de Adai  foron salvadas por Núñez Jato e Alejo Arias López, da Casa das Cancelas. Só en tres destas mámoas ou medorras se está a conservar restos da estrutura arquitectónica, as outras dúas están case completamente arrasadas.

https://alrededoresdelugo.es/arqueologico-dolmen-adai.html

NOTA: Neste mesmo blogue xa publiquei unha entrada sobre a Anta, Roda, Altar e Pedrafita de Adai o 28 de xullo de 2012.

ELEMENTOS ARQUEOLÓXICOS FUNDAMENTAIS DO PRADO DAS CANCELAS, NA MONTAÑA MÁXICA DE ADAI:

-A RODA DO CASTRILLÓN OU CORRO DOS MOUROS

Fotografía La Voz de Galicia, 2024

-A PENA FITA

Fotografía Galicia Máxica

-PETRÓGLIFOS

Fotografía de megaliticia.blogspot.com

-PEDRAFITA-MENHIR DA PENELA

Posible Pedrafita-Menhir da Penela.
Fotografía de Rafa Quintía.

En Sigrás, serpenteando coa vida, 2025.

Saúde, sorte e libros!!!

PARA SABER MOITO MAIS

Vázquez Seijas, M.: "Mansión céltica en tierras lucenses". B.C.P.M.L, T. VII 1955.

Núñez, J. e Rodríguez, L.: "El dolmen de Castrillón". El Progreso, 7 xaneiro de 1989.

Meijide Cameselle, G.: "Informe sobre a intervención de urxencia na mámoa de Portanavello (Adai, Lugo)" Delegación Provincial da Consellería de Cultura e Xuventude de Lugo.

Pablo Vázquez Liz, Mª Pilar Prieto-Martínez,Juan Francisco Núñez Jato El pasado olvidado: El sitio del II y I Milenio BC de Pena Fita (Adai, Lugo) en el contexto de las ‘longhouses’ del NW peninsular.GALLÆCIA 34: 9-56, 2015.

www.manuelgago.org/blog, de Manuel Gago

asombradebouzapanza.wordexpress.com, de Rafael Quintía

https://alrededoresdelugo.es/arqueologico-dolmen-adai.html

https://patrimoniogalego.net/index.php/12276/2012/01/dolmen-de-adai/

https://megaliticia.blogspot.com/2015/11/dolmen-de-adai.html

https://galiciapuebloapueblo.blogspot.com/2018/08/dolmen-de-adai-lugo.html

https://es.wikiloc.com/rutas-senderismo/medorras-de-adai-188653904

https://www.galiciamaxica.eu/galicia/altar-de-adai/

https://alrededoresdelugo.es/arqueologico-dolmen-adai.html

https://www.blogger.com/blog/post/edit/8441542851340460340/1876898375559315583

ANTA-DOLMEN DO ESTELO. Santabaia, Vilalba.

ANTA-DOLMEN DO ESTELO

"Pero de esta misma fuente nacieron las hazañas de los vigorosos héroes, exaltadas hasta las nubes en los escritos de los varones elocuentes. De tal estulticia nacieron los Estados, merced a ella subsisten imperios, autoridades, religión, consejos y tribunales, pues la vida humana no es sino una especie de juego de despropósitos."

Erasmo de Rotterdam: "Elogio de la Locura".

Debuxo de Moncho Boga, 2024.

Atópase na parte norte da parroquia vilalbesa de Santabaia, ubicada a varios centenares de metros da formación Pena Grande. "Estelo" pode proceder do indoeuropeo e ser un hidrotopónimo que significa "moverse impetuosamente, rápidamente", ou ben directamente, "río". 

Planta da Mámoa do Estelo a partir de Pombo-Mosquera.

Terei que voltar algún día ás intrépidas  Terras de Vilalba, á Terra Cha, ao solar da Pedra Chantada, de Roza das Modias, da Capela dos Mouros, de Mollafariña, da Pedra dos Millós... Terei que voltar ás suaves e achairadas terras sulcadas por centos de ríos, salpicadas por centos de mámoas, debuxadas  por centos de antigos camiños, elevados xacementos castrexos, variadas igrexas rurais e sempiternos castelos que, como diría Erasmo, son froito da estulticia humana.

Sección da Mámoa do Estelo a partir de Pombo-Mosquera.

Esta zona foi prospectada e catalogada por Xosé A. Pombo Mosquera e por Mª Luisa Rego Álvarez e as súas conclusións foron publicadas no artigo que sinalo na bibliografía ao final desta entrada.

Foto do blogue megaliticiablospot.com

Entre as conclusións destes autores cabe salientar unha serie de regularidades: as mámoas-medoñas case sempre se presentan formando necrópoles ou agrupamentos e tamén a meirande parte amosan funil de violación.  Subliñar asimesmo que a meirande parte destes monumentos atópanse en pequenas zonas achairadas, mesetas ou pequenos outeiros, en lugares con gran visivilidade. Tamén a meirande parte están á beira de primitivos camiños reais, o que podería levar a considerar unha estreita relación do mundo dos mortos cos camiñantes, ou ben no valor apotropaico destes monumentos.

Neste traballo foron catalogadas un total de duascentas vinte mámoas das que 39 foron totalmente destruidas nos últimos setenta anos, case sempre debido ao emprego de maquinaria moderna para converter os terreos en pradeiras ou en terras de labranza. É  interesante subliñar que, logo da prospección no Concello de Vilalba e parte do de Xermade, dos 220 túmulos, entre os conservados e os desaparecidos, establecendo unha relación entre os quilómetros cadrados desta área e os túmulos, dá un resultado dun túmulo por cada 2,33 metros cadrados, sen dúbida unha das mais altas densidades de monumentos megalíticos no territorio galego.

Foto de Alex Negreira.

A Medoña ou Anta do Estelo atópase nunha zona alta, achairada, e, entre as necrópoles cercanas, destacan as seguintes (incluindo varias do Concello de Xermade): Necrópole de Baxín-Roupar (8 mámoas), Necrópole de Lousada (17 mámoas); Necrópole de Carrizo (17 mámoas), entroutras. Débese destacar que na Necrópole de Carrizo está emprazada a pedrafita-menhir Pedra Chantada, ata hai ben pouco unha das poucas pedrafitas consideradas como tales no país galego.

Foto de Cándido Rico.

A mámoa, medoña ou anta do Estelo atópase no conxunto tumular denominado Pena Grande-Ramallo, que está conformado por nove mámoas. É o meirande túmulo desta necrópole. Na zona tamén hai un xacemento paleolítico denonimado precisamente Pena Grande.

Foto do blogue megaliticiablospot.com

Formalmente pertence ao tipo de cámaras megalíticas poligonais, tendente a circular e con corredor pouco desenvolvido.  A mámoa na que se insire acada os case dous metros de altura por uns vinte metros de diámetro. Non está a conservar a pedra cobertora e a cámara  confórmase a través de cinco esteos de cuarcita. O corredor está orientado ao suleste. No interior da cámara atopouse un trapecio de sílex claro, material que non pertence a ningunha das variedades coñecidas na bisbarra: atopábase ao pé dun dos esteos. Como dato sustancial considerar que á  súa beira serpentea o primitivo Camiño Real.

Foto do blogue megaliticiablospot.com

Hai uns anos a organización ecoloxista ADEGA e o colectivo Mariña Patrimonio denunciaron diante do Seprona os danos-desfeita nunha das mámoas desta necrópole froito  dunha plantación de eucaliptos, sen ningún tipo de control: "De hecho, Manuel Miranda subrayó que "este bien fue dañado como consecuencia de los profundos surcos realizados sobre la masa del túmulo en el transcurso de los trabajos forestales", porque la Xunta de Galicia no está haciendo todo lo que debería hacer para proteger ese patrimonio". Segundo as fotografías das que dispoño e das informacións xornalísticas, a plantación afectou á cámara megalítica desta anta, ao remexer boa parte da súa estrutura arquitectónica. Desta mámoa ocupareime noutra vindeira entrada.

En Sigrás, no post-nadal. Inverno 2025.

Saúde, sorte e libros!!!

AGUNHAS POUCAS INFORMACIÓNS 

POMBO MOSQUERA, XOSÉ A. Y REGO ALVAREZ, Mª LUISA:  ''O Megalitismo nas Terras de Vilalba (Lugo)''. Brigantium (89/90 vol. 6, pp21-53). Museo Arqueoloxico e Histórico San Antón. Coruña 1990.

https://www.vilalba.gal/parroquias/santabaia-san-pedro/

https://es.wikipedia.org/wiki/Santaballa_(Villalba)

https://www.lavozdegalicia.es/noticia/lugo/vilalba/2019/06/04/pena-grande-yacimiento-museo-aire-libre/0003_201906L4C4991.htm

https://megaliticia.blogspot.com/2015/11/medona-de-estelo.html

http://megalitos.arqueoloxico.com/

https://www.elcorreogallego.es/galicia/2018/06/26/denuncian-danos-mamoa-vilalba-plantacion-110042185.html

ANTA-DOLMEN MINA DE BURÉS. Santa María de Asados, Rianxo.

ANTA-DOLMEN MINA DE BURÉS

"La lectura es una forma de crear mundos, de viajar a través del tiempo y el espacio sin moverse físicamente."

Walter Benjamin: "Terminología filosófica I" Ed. Taurus.

Anta-dolmen Mina de Burés, segundo debuxo de 
Moncho Boga, 2024.

O Burés, Alto de Paradegua, Os Campiños..., sitios máxicos do megalitismo da terra do Barbanza, do megalitismo galego. Rianxo: recordo nítidamente cando iamos cos mapas do Topográfico Nacional, por estradas reviradas, por traxectos sempre por descubrir; recordo nítidamente cando nos primeiros anos da década de 1990 estiven a buscar, infructuosamente, a Anta de Mina de Burés, Cova dos Mouros ou Mámoa do Couto de Burés. A información que levaba era contrastada, a ruta para atopala, tamén. Era unha información tan contrastada que amósovos o plano que debuxei para chegar a ela en base aos mapas do Topográfico Nacional, 1:25000:

Neste mapa podemos apreciar como a ubicación da Anta
coincide perfectamente coas actuais do google maps.
Debuxo de Moncho Boga, 1996.

E sen embargo, non a din atopado. Recordo tamén as antas de Paradegua e as dos Campiños, cubertas de espeso toxo, cubertas de maleza, abandonadas, xa un pouco esnaquizadas. Pero, dicía, non atopei a Anta Mina de Burés. Tampouco, o único veciño que atopei, nunha mañanciña dun día calquera, soubo dicirme nada desta anta que se escondía  preto e terca, insondable,  na espesura densa, aledaña das terras de labranza, preto do lugar de Burés. Talvez non souben plantexar a pregunta correcta... A anta non quixo de ningunha maneira presentarse diante de min, non quixo darse a coñecer, permaneceu oculta aos meus ollos ata hai ben pouco.

Fotografía do blogue megaliticia.blogspot.com

Malia todo iso, deixei unha breve reseña no meu libro, publidado no ano 1997, "Dólmenes de Galicia. Arquitectura das grandes pedras", sabendo que esa anta e a súa mámoa seguía a estar alí, tímida e recollida entre a devandita espesura, a uns poucos centos de metros de Burés. Nesa publicación constataba, de xeito absolutamente impreciso que  para chegar "Hai que coller un camiño de monte á esquerda. 

Foto refoxeiro do blogue miradoirodarevoltinha

A mámoa está ao Sur do Lugar de Burés, nunha paraxe montesía." E continuaba: "Esta mámoa tamén foi escavada e abandonada nas mesmas lamentables condicións que as anteriores (referíame as antas da Necrópole de Bexo): atópase cuberta de buratos que probablemente non fagan mais que afondar na ruína deste fermoso exemplar. No interior acocha unha cámara que seguramente é de planta poligonal e corredor de entrada corto". Páx. 86.

Foto refoxeiro do blogue miradoirodarevoltinha

Efectivamente, sabía que  a mámoa fora sondeada, prospectada, na década de 1970, prospeccións supervisadas por Acuña Castroviejo. Por iso, hai xa algúns anos, tiven a inmensa alegría de atopar na prensa a nova de que uns mozos que percorrían estas antigas veredas, atoparon por sorpresa unha "inmensa mámoa" cuxo interior acubillaba unha anta formada por sete esteos de mais de dous metros de altura cada un.

Foto de Refoxeiro no blogue miradoirodarevoltinha

Eran tres rapaces que pensaron que estaban diante dun novo achado; tres mozos que inmediatamente se puxeron en contacto co inmenso divulgador da Cultura Galega, Manuel Gago. O amigo Gago rapidamente comunicou o feito á Xunta de Galicia, posto que o fenomenal monumento redescuberto nin estaba catalogado nin figuraba no Plan Xeral do Concello de Rianxo. 

Fotografía do blogue megaliticia.blogspot.com

Os acontecementos fóronse precipitando. Os técnicos da Xunta corroboraron o excepcional estado de conservación da anta e tamén incidiron nas novas das que eu sempre dispuxen: que a mámoa era coñecida nos círculos especializados, que aparecía nalgunhas publicacións, que inexplicablemente non fora catalogada e que, como dicía mais enriba, xa fora obxecto dalgunha prospección na década de 1970, ao igual que algunhas antas da Necrópole de Bexo, nos cercanos montes de Paradegua.

Todo isto aconteceu no ano 2015. Cando se falaba de descubrimento, ou de redescubrimento, falamos cara a fora, por así dicilo: os veciños de Burés, por suposto, sempre coñeceron a súa existencia.

Fotografía do blogue megaliticia.blogspot.com

Estrutural e formalmente, o monumento conserva boa parte da súa estrutura tumular ou mámoa, de xeito que se pode colexir o seu sorprendente bo estado de conservación. Desenvólvese, arquitectónicamente, como unha cámara megalítica de planta poligonal e corredor presumiblemente curto. Estalle a faltar a pedra cobertora e os esteos que conforman a camara atópanse perfectamente imbricados. Aínda que era, insisto, unha anta coñecida, foi considerado como un novo descubrimento.

En Sigrás, paponeando entre antas, 2025.

Súde, sorte e libros!!!

PARA SABER ALGUNHAS COUSAS MAIS

Ramón Boga Moscoso: "Dólmenes de Galicia. Arquitectura das Grandes Pedras". Ed. Baía, A Coruña 1977.

http://patrimoniogalego.net/index.php/80507/2015/12/mamoa-do-couto-de-bures/

https://megaliticia.blogspot.com/2015/10/mina-de-bures.html

http://miradoirodarevoltinha.blogspot.com/2015/07/mamoa-do-couto-de-bures.html?m=1

https://www.obaixoulla.gal/elementos/rianxo/arqueoloxia/mamoa-do-coto-de-bures