ANTA-DOLMEN MÁMOA 1 DA VEIGA DE MAUS DE SALAS. Santo André de Porqueirós, Maus de Salas. Muíños.

ANTA-DOLMEN MÁMOA 1 DA VEIGA DE MAUS DE SALAS

"Este mundo desnaturalizado se presenta como un bloque enteramente monolítico: en él todo es artificio, nada es naturaleza. Naturaleza y artificio designan, en efecto, más dos formas de observación que dos instantes existentes: dos formas de observación igualmente imperialistas e igualmente exclusivas".

Clément Rosset: "La anti naturaleza". Elementos para una filosofía trágica. Taurus Ediciones, 1974. Madrid.

Debuxo da Anta da Veiga de Maus de Salas.
Moncho Boga, 2024.

Unha vez mais, e non será a derradeira, volto ás espectaculares terras da Baixa Limia, ao Val de Salas, alcumado ás veces como o Val da Morte pola inxente cantidade de monumentos megalíticos que alí teñen o seu asento. Volto coa imaxinación e cos libros, porque a literatura permite viaxar e contemplar outros mundos, outras realidades, outras xentes... Leer permite a millor viaxe posible. Non sei as veces que estiven na Casiña da Moura, non sei as veces que estiven a pouco mais de trescentos metros desta nova Anta sen saber nin siquiera que estaba alí...

Situación da M1 da Veiga de Maus de Salas.

Para chegar, desde o lugar de Maus de Salas, hai que dirixirse cara ao encoro do mesmo nome. A uns cincoenta metros, antes de chegar á barreira de contención da presa, hai que desviarse por un camiño que sae á esquerda e, con dirección Sul, diríxirse  ao encoro. Logo de percorrer uns cento vinte metros, o xacemento atópase á esquerda, ao Leste, a uns vinte metros de distancia desde o camiño, entre a vexetación e rozando a liña de cota máxima da auga represada.

As primeiras intervencións prospectivas, mais ou menos intensivas, na M1 da Veiga de Maus de Salas, correron a cargo de José María Eguileta Franco que, dentro das posibilidades daquiles primeiros estudos, proporcionou a interpretación da planta da cámara megalítica que se coñecía ata hoxe en día e que represento a continuación.

Pranta da M1 segundo  Eguileta Franco.

No ano 2011 constatábase a existencia de pedras de granito de mediano tamaño, pertencentes moi probablemente á coiraza. Conservaba sete esteos na posición orixinal, así como diversos anacos espallados pola contorna da mámoa. Ademais de describir unha anta poligonal con corredor do que se apreciaban eses sete esteos (un deles no lateral do Leste), tamén se documentaron dous posibles fragmentos da pedra cobertora  da cámara.

Nestas mesmas datas foron atopados pola zona Sul e Sueste da mámoa diversos fragmentos de cerámica pertencentes a varios recipentes, entre os que destacan dous deles: un ten decoración campaniforme e o outro é un fragmento de panza dun cacharro que amosa o arrinque dunha asa horizontal.

Anta M1 antes dos traballos de escavación. 
Fotografía do blogue megaliticia.

O túmulo megalítico no que se acocha a anta acada uns vinte metros de diámetro  e un metro de altura, moi alterado nas zonas Sul e Leste onde falta boa parte da masa tumular. Os problemas aos que se tivo que enfrontar este espectacular especimen do megalitismo galego foron as actuacións incontroladas da construción do encoro, a erosión, as escavacións furtivas e o lavado da masa tumular debido á subida das augas.

Os problemas estruturais (que afectan a todo o que queda da cámara) proceden da época de construción do Encoro do Salas, no que unha retroescavadora esmendrellou todo un lateral e a cabeceira desta gran anta, na década de 1960. 

Os devanditos e minuciosos traballos de Eguileta na década de 1990 permitiron catalogar unha inxente cantidade de antas, tanto no Val do Salas como na Serra de Leboreiro e en toda a Baixa Limia. En total son 44 os vestixios do Neolítico inventariados no Catálogo de Xacementos Megalíticos do Planeamento Urbanístico do Concello de Muíños.

Anta M1 antes dos traballos de escavación. 
Fotografía do xornal La Región.

Nas primeiras escavacións sistemáticas, do ano 2023, posibilitouse a visibilización dos restos que se atopaban debaixo da maleza e, dese xeito, poidéronse sentar os alicerces para a recuperación futura, promovendo a súa integración na fraga natural de ribeira que se estivo a recuperar tamén nesta campaña.

Traballos arqueolóxicos do ano 2023.
Fotografía do blogue megaliticia.

Estas actuacións foron posibles grazas  á decidida política do Concello de Muíños, que permitiu a realización dunha campaña arqueolóxica moito mais ambiciosa e con solución de continuidade: esta campaña, promovida polo Concello, financiada pola Dirección Xeral de Patrimonio Cultural da Xunta de Galicia, tivo como obxectivo iniciar os traballos arqueolóxicos para recuperar a M1 da Veiga de Maus de Salas.

Foto Roteiro Megalítico wilkiloc.

Estas actuacións documentaron o proceso de alteración que estivo a sofrir durante os traballos de construción do Encoro. Tamén se constatou que se trata dunha anta que se desenvolve a través dun corredor desenvolvido co lateral e a cabeceira destruidas, como dicía mais enriba. A Mámoa 1 é unha das trece localizadas na necrópole da Veiga de Maus de Salas e a intervención tiña como obxectivo primordial frear o deterioro actual, recuperándoa  para o distrute de todos os amantes do megalitismo. 

Vista aérea. Foto: Xunta de Galicia

Segundo o proxecto asinado por David Pérez e José María Eguileta, o monumento conta cunha cámara excepcional dentro do megalitismo galego, tanto polo seu tamaño como pola súa tipoloxía, aparentemente unha anta de corredor indiferenciado tanto na planta coma no alzado. Precisamente un dos obxectivos destes primeiros traballos (como subliñaba mais enriba) consistiu na definición da planta para a súa posterior consolidación de cara a plantexar na segunda fase a súa completa rehabilitación arqueolóxica.

Traballos arqueolóxicos do ano 2023.
Fotografía do xornal La Voz de Galicia.

No ano 2024 continuaronse as actuacións arqueolóxicas cunha nova campaña para levar a cabo a escavación e consolidación da M1 da Veiga de Maus de Salas. Nestes traballos, dirixidos polo arqueólogo David Ferrer, procedeuse ao acondicionamento de toda a contorna da anta e á escavación de varias áreas para comprobar e recabar información precisa co obxectivo de restituir a cámara e as fallas volumétricas de tumulación provocadas pola agresión referida anteriormente. A actuación completouse  coa consolidación da anta, recolocando os esteos desprazados e protexendo o monumento das enchentas e baixadas do encoro.

Fotos da escavación do ano 2024.

A recuperación desta Anta vai permitir o incremento sustancial  do valor do patrimonio megalítico do Val do Salas: pódese visitar de xeito doado seguindo as sinais-indicadores do roteiro do megalitismo deseñado desde o Centro BTT Serra do Xurés. Trátase dun percorrido  circular, ao redor do Encoro, que atinxe unha lonxitude duns doce quilómetros e setecentos metros, podendo visitar  a Necrópole do Outeiro de Cavaledre, a Casiña da Moura, a Casola do Foxo e a Anta de Munixeito.

Fotos da escavación do ano 1924.

Para rematar, e para achegarse ao coñecemento polo miudo de todo este inxente conxunto megalítico, podemos visitar a "Aula Arqueolóxica do Megalitismo do Val de Salas e da Serra do Leboreiro", que se atopa nas instalacións da Porta do Parque, no complexo de O Corgo, en Mugueimes.

En Sigrás, nas postrimerías de novembro de 2024.

Saúde, sorte e libros!!!!

PARA SABER UN POQUICHIÑO MAIS

López-Alonso e Cuevillas: "Dúas estacións dolménicas. As mamoiñas da Serra da Muá e as antas de Maus de Salas". NÓS 44. Santiago de Compostela, 1927.

Eguileta Franco: "As mámoas dos concellos da Baixa Limia: aportación ao catálogo de monumentos tumulares de la comarca" CEGA, T. XLI, Fasc. 106. Santiago de Compostela. 1993-94.

Eguileta Franco: "Mámoas y paisaje, muerte y vida en el val de Salas (Ourense). El fenómeno megalítico en un valle de montaña" Universidade de Vigo.

Libro-Guía. Eguileta Franco, J.M. e Cabo Rodríguez, C., "Muíños Arqueolóxico: os megalitos de Muíños", 27 pp. Ourense, 1994.

https://es.wikiloc.com/rutas-senderismo/ruta-megalitica-as-maus-de-salas-muinos-13320025/photo-8218415

https://www.concellomuinos.com/aulaarqueol%C3%B3xicadomegalitismodo

https://www.xunta.gal/es/notas-de-prensa/-/nova/006159/xunta-pone-marcha-obras-consolidacion-yacimiento-arqueologico-mamoa-maus-salas

https://megaliticia.blogspot.com/2015/11/dolmen-de-corredor-del-embalse-de-maus.html

https://www.researchgate.net/publication/276223579_As_mamoas_dos_concellos_da_Baixa_Limia_Aportacion_al_catalogo_de_monumentos_tumulares_de_la_Comarca

https://estudiosgallegos.revistas.csic.es/index.php/estudiosgallegos/article/view/274/278

https://www.laregion.es/articulo/ourense/val-da-morte-recupera-nueva-mamoa-junto-salas/202411031418141341220.html

https://www.laregion.es/articulo/baixa-limia/muinos-traza-salas-museo-megalitismo/202410230445111337820.html

https://www.lavozdegalicia.es/noticia/ourense/muinos/2024/10/14/patrimonio-inician-consolidacion-mamoa-maus-salas/0003_202410O14C3995.htm

PEDRAFITA-MENHIR DO OUTEIRO DAS CAPAS. San Xoán de Torea, Muros.

PEDRAFITA-MENHIR DO OUTEIRO DAS CAPAS

"No hay edificio sin caminos que conduzcan a él, ni tampoco hay edificios sin recorridos interiores, sin pasillos, escaleras, corredores o puertas".

Jacques Derrida.

Debuxo da pedrafita segundo Moncho Boga, 2024.

Atópase, case esquecido polos tempos e polos homes, no Lugar de Outeiro das Capas, á beira do Parque Eólico "Pedregal-Tremuzo", moi preto dun primitivo camiño que unía varias aldeas. A pedrafita hoxe en día non funciona como marco de termo, o que non é obice para deducir que a súa perduración no tempo fose debido a esa posible función práctica. Facemos esta consideración porque a uns quinientos metros atópase o límite actual entre os concellos de Mazaricos, Serra de Outes e Muros, feito que se cadra non é casual. 

Pedrafita Outeiro das Capas.
Fotografía de Elixio Vieites.

Na súa contorna inmediata parece que nacen os regos de Acuiña, de Osedo e a Fonte do Covo. Ademais pódese constatar a existencia dalgunha necrópole megalítica, paneis de petróglifos e varios xacementos castrexos.

Mide desde a base, para a altura, ao redor de dous metros e medio; amosa sección acusadamente redondeada, cilíndrica, que vai diminuindo a  medida que medra na altura. Aos seus pés aparecen dúas pedras de tamaño considerable que debuxan unha forma case esférica, elementos que poden estar vencellados dalgunha maneira coa nosa pedrafita, como acontece noutros exemplares do noso país.

Pedrafita Outeiro das Capas.
Fotografía de Elixio Vieites.

É significativo o decatarse que cando se construiu o Parque Eólico do Pedregal-Tremuzo no ano 2004, nos traballos de prospección arqueolóxica non figura a existencia desta pedrafita: non aparece catalogada,  nin siquiera cunha consideración etnográfica.

Tamén é moi de ter en conta a toponimia circundante, sinalada por Alberte Alonso a saber: Outeiro dos Bois, Cabeza de Riomao, Fonte do Ouro, A Casoliña, Pedra da Arca, Niño do Corvo, etc.

A Pedrafita Outeiro da Capas,
foto de Elixio Vieites.

Malia que non se fala de cazoliñas ou de ningún tipo de gravuras, considero que este gran esteo, chantado na soidade das cumes de Terra de Muros, pode ser considerado outro dos elementos salientables do megalitismo galego, no que atinxe ao universo das pedrafitas-menhires.

QUE PODEMOS VISITAR EN MUROS?

A propia Vila de Muros xa é unha disculpa suficiente para achegarnos a estas terras. Aínda asi, no Museo do Muíño de Marea podemos contemplar a Cista do Bico; os petróglifos da Laxe das Rodas; a ría de Muros en todo o seu esplendor, o Monte Louro... Paga a pena perderse polos recunchos de Muros (que son moitos, variados e impresionantes) deixándonos levar pola intuición do que é fermoso, significativo,  deixando que as cousas se presenten a nós.

En Sigrás, nun outonal e inquedo día de 2024.

Saúde, sorte e libros!!!

PARA SABER ALGO MAIS

http://patrimoniogalego.net/index.php/78418/2015/10/pedrafita-do-outeiro-das-capas/

http://catalogaciondepedrafitasdegalicia.blogspot.com.es/2014/03/mapa-das-pedrafitas-de-galicia.html

https://themurostimes.com/2016/05/07/pedrafita-do-outeiro-das-capas/

 

ANTA-DOLMEN DO GUIDOIRO AREOSO

"La ecología no es sólo una moda. La salvación de la biosfera no es un programa que hay que dejarse para los ingenuos filántropos o los profetas desarmados; podrá ser eficaz -o no serlo- en la medida en que sea un cálculo responsable, nacido del conocimiento científico y la sabiduría política de todos los que participen en el juego".

PAOLO CASINI: "Naturaleza" Editorial Labor, S.A. Barcelona 1977.

Anta-dolmen do Guidoiro Areoso, segundo
versión de Moncho Boga, 2024.

Atópase nunha paraxe marítima espectacular á beira da Illa de Arousa, Illa mítica onde as haia, da que o continente estaba illado, pero ao que se uniu artificialmente na década de 1980 coa construción dunha ponte que rematou con esa separación milenaria en que estaban sumidas as xentes de terra firme.

O Illote do Guidoiro Areoso (ou Ghidoiro ou Xidoiro) atópase a pouco mais dun quilómetro da Illa. O lugar mais cercano é a Punta Quilma, desde onde se poden reservar embarcacións para achegarse a este idílico e cativo promontorio de pouco mais de 600 metros de longo e douscentos no mais ancho. Un pequeno itsmo está a separar pouco a pouco a parte mais rochosa da área dunar: é un indicio claro da subida do nivel das augas do mar e da erosión que ese evento provoca.

Illote Guidoiro Areoso.
Foto: https://historiadegalicia.gal/.

Non me agradan moito os epítetos con que se ven alcumando este precioso illote desde hai xa algún tempo: illa dos mortos, o caribe galego..., que malia que teñan razón e base suficiente para chegar a estes alcumes, para mín é a illa dos dólmenes, a illa das antas, das cistas, das mámoas: a illa da prehistoria.

A Illa de Arousa. Abaixo, o Illote do Guidoiro.
Fotografía: https://x.com/SabiasGalicia/status/

Pero non só o Illote: si temos en conta que hai milleiros de anos a Illa de Arousa e os seus satélites illotes estaban unidos a terra firme, como unha especie de barra ou península, probablemente debamos considerar  a Illa e os seus illotes coma un todo. O xacemento de Riasón, diversos descubrimentos, a posible pedrafita de Pedra Quilma (de dubidosa adscrición prehistórica) e a gran cantidade de dólmenes do Illote do Guidoiro, fannos pensar non só que esta bisbarra foi habitada desde datas remotas, senon tamén que o fenómeno megalítico non debe ser únicamente cousa do Illote que nos ocupa.

A Anta nº 4 antes da escavación, despois da construción
do muro de contención, no ano 2011.
Foto: Patrimonio Galego.

Nada menos que cinco antas e catro cistas nun espazo tan reducido..., todo esto permite deducir que a acción do mar deixará á vista novos elementos. Aparecen de vez en cando, ciscallados por aquí e por alá, restos de ósos humanos, de animais, restos de cerámica, de metáis, útiles líticos, etc. 

Mámoa 4 segundo versión de Moncho Boga, 2024

Ata o de agora, absolutamente todos os xacementos megalíticos do Guidoiro sitúanse nunha área intermareal onde a implacable acción do mar vainos deixando ao descuberto e/ou destruindoos directamente; o interior está case completamente ocupado por un complexo dunar. Hai cinco monumentos megalíticos identificados, todos eles na metade sul da illa. En toda a extensión da praia foi aparecendo abondoso material arqueolóxico do Calcolítico, da Idade do Bronce (cerámica e restos de comida), da Idade do Ferro e romano. Seguramente nos vindeiros tempos aparecerán moitos mais restos que os temporais irán descubrindo.

O estado da anta da M4 antes da escavación.
Foto: file:///E:/A%20ILLA/DOLMEN-AREOSO-3.webp

A historia das actuacións arqueolóxicas comenzou a finais dos anos oitenta do século XX, cando o arqueólogo Xosé Manuel Rey levou a cabo actuacións en dúas antas e rexistrou-catalogou a anta número 4, que daquela aínda estaba cuberta con toda a masa tumular. 

Muro de contención, anta e mámoa antes da escavación de 2017.
Fotografía: Xoán Arco da Vella.

No ano 2010, diante do tan repetido avance das mareas, comezáronse unha xeira de intervencións sistemáticas posto que quedou á vista parte da anta nº 4 (antes toalmente cuberta polo túmulo) e destruiuse totalmente a nº 5.  Nestas datas construiuse o muro de contención para protexer a mámoa 4. Unha publicación, do ano 2012, asinada por Xosé Manuel Rey García e de  Xosé L. Vilaseco, estúda as cinco mámoas do illote, dando conta das súas caracteristicas, dos materiais atopados ata entón e do grao en que estaban e están sendo afectadas polas mareas. 

Muro de contención e mámoa.
Fot: xoán Arco da Vella.

No ano 2015 levouse a cabo unha intervención arqueolóxica, sondaxes valorativas e labouras de conservación (nos últimoas 25 anos realizáronse catro campañas arqueolóxicas). Como estaba a expor antes, a acción do mar segue deparando novos achádegos (dúas cistas pequenas) e, a Asociación Pendulleiros" (activo colectivo  que entre os seus obxectivos están a preservación de todos os valores da Illa), descubriu restos óseos e alertou sobre a fraxilidade deste cativo territorio insular e da necesidade de protección, tanto da acción natural como da acción antrópica. 

Outro feito importante que se debe subliñar, é que debido á súa ubicación insular, só se pode acceder en lancha, feito que probablemente posibilitou que estas mámoas non fosen expoliadas en datas históricas, o que fai que sexa un dos xacementos megalíticos mais importantes de Galicia.

A Anta nº 4 antes da escavación arqueolóxica.
co muro de proteción de 2011.
Foto: https://lamagiadelaspiedras.blogspot.com/2013/08/guidoiro-areoso-pontevedra.html

Durante a escavación sistemática da mámoa nº 4, que se iniciou no ano 2017, contabilizáronse cinco mámoas (unha delas desaparecida pola acción do mar) e atopáronse restos de diversas épocas. A mámoa nº 5 era un túmulo duns nove metros de diámetro recuberto con coiraza pétrea e a súa estrutura arquitectónica compoñíase con seis esteos, feito que tamén a singulariza con respecto ao resto do megalitismo galego, que adoita posuir entre 5 e 7.

Foto aérea da M4 durante a intervención arqueolóxica.
Fotografía:  https://guidoirodixital.wordpress.com/: .

A mámoa nº 4, catalogada nos anos oitenta, conservaba toda a súa estrutura tumular, enteira, e puidose documentar unha parte da coiraza que a estaba a recubrir. Foi no ano 2011 cando se comprobou que a acción marítima estaba a destruir  boa parte da mámoa que ata entón estaba completa: esta acción provocou un corte transversal no perfil do norte, o que deixou á vista a anta que hoxe podemos contemplar escavada, consolidada e reconstruida. 

Foto da escavación extraida da publicación "Lo que nos
cuenta la marea" (Ver bibliografía)

A análise da estrutura que quedou á vista foi o seguinte:  a planta da cámara megalítica semellaba alongada, tendendo ao rectángulo e mide dous metros e sesenta centímetros  de longo por un metro e cincoenta centímetros de alto; o largo non se coñecía porque estaba acochado no interior mámoa. Esta, pequena, acadaba uns dez metros de diámetro por un metro e vinte centímetros de altura: probablemente a cámara afroraría en altura. A composición da mámoa era de terra negra recuberta por unha coiraza de pedras de granito. Foi así, diante destas conclusións, e logo da análise correspondente, que  o Servizo Provincial de Costas de Pontevedra do Ministerio de Agricultura, Alimentación e Medio Ambiente, acometeu as obras de construción dun gran muro de contención para protexer a anta da acción das mareas.

Foto da escavación extraida da publicación "Lo que nos
cuenta la marea" (Ver bibliografía)

E chegammos ás escavacións do ano 2017. Unha vez rematada esa escavación comprobouse que a cámara megalítica estaba conformada por oito esteos de granito, cun espazo interior de dous metros e vintecinco centímetros por dous metros con 60 centímetros. Debuxa unha planta lixeiramente alongada e aberta ao leste-suleste. Un par de lousas, nesa mesma orientación, delimitan o corredor dun só tramo, que non supera o metro de anchura. A cámara estaba cuberta por unha tampa, aínda que unha soa lousa estaba en posición similar á orixinal. Segundo as evidencias, outra lousa cubriría o corredor, e dúas lousas a cámara.

Fotografía José Blanco do Colectivo A Rula.
Extraída do blog megaliticia.

O feito de que non fose expoliada en datas históricas posibilitou o achado de significativos restos arqueolóxicos in situ: pezas líticas, machados, esferas de granito, esferas circulares de xisto..., en total case 3000 fragmentos cerámicos, ao redor de 650 líticos e 7 pezas metálicas. Por iso o interior da cámara é de extraordinario valor debido a que poucas veces en Galicia foi posible realizar unha escavación arqueolóxica nun xacemento non alterado desde épocas prehistóricas. Neses estratos arqueolóxicos sen alterar atopáronse obxectos en posición primaria e dicir, na mesma posición e colocación na que foron postas aí, destacando, como dicía, varias machadas de pedra e algunha cerámica, coma unha cunca enteira completamente decorada. A todo isto hai que engadir mais de 70 mostras, malacofauna, carbóns...

Fotografía de: https://historiadegalicia.gal/.

Especialmente salientable foi a aparición dun cuncheiro na marxe surleste, na zona do corredor de acceso. Este cuncheiro probablemente foi formado durante a Idade do Bronce. Grandes bloques graníticos e alongados desprazados á esquerda da entrada da cámara indican que posiblemente nesas datas prodúxose o primeiro expolio: alterouse parte da estrutura central e da coiraza, descolocando todas as grandes pedras, algunhas do sistema de peche da cámara. Neste cuncheiro apareceron sobre todo restos de lapas, mexilóns e ostras. Tamén restos de dourada e farro, ósos de gando vacún, de ovella e de cabra. Así mesmo a prospección sistemática do illote permiiu rexistrar tres novas cistas (escaváronse dúas), unha mandíbula humana e unha fíbula: a mandíbula é o único resto humano da Idade do Ferro achado en Galicia. 

Fotografía da páxina: https://guidoirodixital.wordpress.com/.

Outro dos aspectos que se estudou durante a escavación foi a orientación da cámara. En xeral, en Galicia a orientación sempre é ao surleste, orientación que adoita coincidir coa saída do sol nos meses do outono-inverno, momento nos que as raiolas do noso astro iluminarían a maior superficie do interior da cámara. Sen embargo, a orientación da M4 é leste-surleste: non está precisamente orientada ao solsticio de inverno, senón a uns meses antes e despois desas datas. Polo tanto a súa orientación é singular posto que a iluminación do interior non está centrada no solsticio do inverno como é habitual nas cámaras megalíticas galegas.

Fotografía do blog Galicia Máxica.

A empresa TOMOS, S.L. foi a encargada da escavación, consolidación e restauración da Anta da Mámoa nº 4 do Guidoiro, traballos que combinaron coa colaboración de diversos expertos nas mais diversas disciplinas, o que converteu a escavación nun auténtico traballo interdisciplinar: edafólogos e xeomorfólogos (Ramón Blanco e Manuela Costa), especialistas en metalurxia (Beatriz Comendador), bioloxía (Teresa Rivas), canteiros, zooarqueoloxía (Carlos Fernández), xeocronoloxía (Elías López e Jorge Sanjurjo), fotogrametría Dixital Xeorreferenciada, especialistas en pintura parietal (Fernando Carrera), arqueosatronomía (César González-García). A directora da escavación foi a arqueóloga Patricia Mañana Borrazás.

Foto José Blanco-Colectivo a Rula. Extraído do blog megaliticia.

Para rematar, vou a introducir unha sempre interesante e produtiva consideración toponímica resumida dos estupendos estudos de Dolores González de la Peña. Segundo argumenta no seu blogue arqueotoponimia, a etimoloxía de Moralejo Laso da forma Guidoiros (Ghidoiros, con gheada), se explica polo gótico "wida: guía". Desde esta posición explicativa, serían ou servirían de auténticos faros, guías ou  guidoiros e dicir, referencias de navegación para ubicar elementos de singular importancia. Sen embargo,  Dolores inclínase por un caso de castelanización, sendo Xidoiro  o topónimo orixinario, talvez do latín "adjutorium" (protección, amparo, auxilio).  Por iso vencella o topónimo coa necrópole: atopa o étimo galaico-romano  "sciterium" ou "scitorium" que procede do latino "asciterium", homólogo de "monasterium", término que en moitos lugares da Europa Atlántica  se asocia con megalitos, se aplica aos lugares con antas. Serían, os dólmenes, considerados monasterios ou asciterios, templos pequenos, lugares de contemplación habitados por ascetas.

Mámoa 4 despois da escavación e reconstrución.
Debuxo versión de Moncho Boga, 2024.

Un dos aspectos mais interesantes e posiblemente fructíferos do equipo que acometeu a intervención arqueolóxica no Guidoiro, atañe á vulnerabilidade dos xacementos costeiros diante do cambio climático, sobre todo con respecto ao nivel do mar: estes efectos están sendo dramáticos, senon desastrosos, no Guidoiro Areoso. A diagnose do equipo de investigación corrobora e asegura que a erosión continuará nos vindeiros anos, especialmente baixo as condicións de ascenso actual do nivel do mar que afectará lamentablemente ao rexistro arqueolóxico do illote.

A  M4 na hoxe en día.
Foto: file:///E:/A%20ILLA/Outros/PHOTO-2022-08-09-14-13-01-scaled.jpg.webp

O patrimonio cultural e natural do  Illote do Guidoiro e/ou Xidoiro, así como todo o patrimonio da Illa de Arousa, debe ser estrictamente protexido, respetado e preservado, posto que non só é un singular espazo, senon que tamén é perigosamente vulnerable.

En Sigrás, no mes do magosto e do San Martiño de 2024.

Saúde, sorte e libros!!!!

PÓDESE VISITAR ALGO MELLOR QUE A ILLA?

A Illa de Arousa (A Illa) é un concello ao que sempre hai que voltar: non ten nada sobresaínte e, sen embargo, todo é sobresaínte: é un TODO HARMÓNICO. Calquera rúa, calquera recuncho, cabo, golfo, reviravolta, praia, cala ou monte, ofrecen unhas estampas panorámicas difíciles de superar. O seu illamento milenario fixo que estas xentes e estas paisaxes adquirisen unha forte concencia de seu, unha forte raigame e unha sabiduría propia das xentes con identidade propia. 

ONDE MIRAR E APRENDER MAIS

Patricia Mañana-Borrazás, Ramón blanco-Chao, Mª José Bóveda Frenández, Daniel Cajade-Pascual, Manuela Costa-Casais, Alejandro Güimil-Fariña, Elías López-Romero, Santiago Vázquez Collazo e Xosé L. Vilaseco-Vázquez: "Lo que nos cuenta la marea. Prehistoria en el islote de Guidoiro Areoso (A Illa de Arousa, Galicia) a la luz de las últimas intervenciones" 2020. En "Actualidad de la Investigación Arqueológica en España I. (2018-2019)" Conferencias impartidas en el Museo Arqueológico Nacional. (PDF)

María Guadalupe Castro González: "La cerámica del Bronce Antiguo en la Mámoa 4 de Guidoiro Areoso (A Illa de Arousa, Pontevedra). 2020 (PDF).

"Arqueoloxía/Informes". Xunta de Galicia, 1991, 1995.

Elías López-Romero, María Pilar Prieto Martínez, Alejandro Guimil-Fariña, José M. Rey García, Patricia Mañana-Borrazás, X. Ignacio Vilaseco Vázquez, Carlos Otero Vilariña:  "Ocupación humana y monumentalidad durante la Prehistoria Reciente en el islote de Guidoiro Areoso (Ría de Arousa, Pontevedra): investigaciones en el marco de las dinámicas litorales atlánticas actuales".  Na Revista Trabajos de Prehistoria. CSIC,  2015.

https://guidoirodixital.wordpress.com/los-yacimientos-arqueologicos/

http://apedradoencanto.blogspot.com, de Beatriz Comendador Rey.

https://www.manuelgago.org/blog/2012/01/14/unha-viaxe-a-illa-dos-mortos/

https://arqueotoponimia.blogspot.com/2013/02/xidoiros.html?m=1

https://www.raidoviajeros.com/visitar-la-isla-de-areoso/

https://www.isloteareoso.com/tesoros-ocultos-del-islote-de-areoso/

https://www.nobbot.com/entrevista-arqueologa-patricia-manana/

http://patrimoniogalego.net/index.php/78211/2015/09/ghidoiro-areoso/

https://megaliticia.blogspot.com/2015/11/dolmenes-guidoiro-areoso.html

https://historiadegalicia.gal/2019/02/xa-podes-conecer-todos-os-segredos-dos-dolmenes-na-conecida-como-illa-dos-mortos-na-ria-de-arousa/

https://gazeta.gal/web/a-illa-guidoiro-areoso-a-illa-das-mamoas-parte-2-ria-arousa-pontevedra/

https://estonoesloquepareze.com/visitar-islote-areoso-ria-arousa/

https://lamagiadelaspiedras.blogspot.com/2013/08/guidoiro-areoso-pontevedra.html

http://www.xoanarcodavella.com/2012/10/mamoa-do-guidoiro.html

https://x.com/SabiasGalicia/status/1575206289092886545
    
https://www.bing.com/images/search?

view=detailV2&ccid=CB8%2Bhc39&id=7E8836CAEB49B0EF27988B87D4223AF79E847E36&thid=OIP.CB8-

 hc39tUUsECBVgVKJSwHaFz&mediaurl=https%3A%2F%2Fpbs.twimg.com%2Fmedia%2FFdxBxFOX0AAoHC5.jpg&exph=533&expw=680&q=Fotos+a%C3%A9reas+do+Guidoiro+Areoso&simid=6080167

                               

PEDRAFITA- ESTATUA-MENHIR DO REBORDIÑO. San Pedro do Castro de Laza. Verín

PEDRAFITA-ESTATUA-MENHIR DO REBORDIÑO

"Y tú que deseas representar por medio de palabras la forma del hombre y todos los aspectos de su membrificación, renuncia a esa idea. Porque cuanto más minuciosamente describas, más limitarás la mente del lector, y más lo mantendrás alejado del conocimiento de lo descrito. Y entonces es necesario dibujar y describir".

Leonardo da Vinci

Pedrafita estátua-menhir do Rebordiño.
Debuxo de Moncho boga, 2024.

Atópase convintemente escondida, agazapada, no Lugar de Soutelo Verde, na parroquia de San Pedro do Castro, pertencente ao Concello de Laza.

No ano 2015 publicábase, en distintos xornais, a nova  do descubrimento-achádego, sorprendente por inesperado, dunha posible estatua-menhir no devandito Concello. Efectivamente, un extraordinario descubrimento feito por un tamén extraordinario e incansable investigador  da nosa terra en xeral, e das impresionantes terras de Verín-Monterrei en particular a saber,  Bruno Rúa. Relatábase nas novas xornalísticas que este inconmensurable e apaixoado investigador  atopou un enorme esteo chantado no mais profundo (é un decir) da selva galega, no medio dun monte de toxos, dunha espesa toxeira, de aí o seu case inexpugnable escondite de milenios.

Esta gran pedrafita está así chantada, impertérrita, allea aos difíciles tempos nos que nos tocou vivir, nun recóndito paraxe de Soutelo Verde, nos arredores aledaños do Castro dos Mouros: dous fermosos topónimos para este insospeitado achádego que, sen lugar a dúbida, pasará a formar parte do catálogo das nosas pedrafitas, con personalidade de seu.

Pedrafita estátua-menhir do Rebordiño.
Fotografía: Bruno Rúa

As características físicas, formais, da pedrafita estatua-menhir, apuntan á súa fasquía sospeitosamente antropomorfa: unha protuberancia na parte superior a xeito de cabeza, e un intento apenas insinuado (a un terzo de altura aproximadamente) de representación dos brazos: dúas escotaduras intentan definir as extremidades superiores, pegadas ao corpo. Acada mais de dous metros de altura, setenta centímetros de ancho, e o perímetro máximo sobrepasa o metro. Trátase, polo tanto, dunha das estatuas-menhires mais grandes de Galicia.

Segundo Bruno Rúa, é interesante, e cando menos curioso, que a pedrafita se asente nunha zona xistosa e abondosa en seixo, sendo a pedrafita  de granito tipo ollo de sapo. É así que, con casi total seguridade,  foi trasladada desde as abas occidentais da Serra de Meda, a mais dun quilómetro en liña recta, que é o lugar de onde prodedería este granito de grao medio groso do que está feita a nosa pedrafita.

Curiosamente non se trata dun marco reutilizado, non separa lugares nin parroquias nin coutos, como ten pasado na maioría dos casos de pedrafitas reutilizadas,  grazas ao que se conservaron ata hoxe. Esa, se cadra,  é a razón que pode explicar a falta de memoria por parte da veciñanza. Probablemente a inaccesibilidade do lugar contribuiu a que permanecese ergueita e incólume durante milenios: moitas das que están aparecendo nesta comarca, e en outras moitas de Galiza, aparecen enterradas, tiradas, fóra do seu lugar orixinal.

Pedrafita estátua-menhir do Rebordiño.
Fotografía: Bruno Rúa

A proximidade do Castro dos Mouros (a uns cen metros) podería poñer en relación a estatua co mundo celta, circunstancia que ocorre noutros moitos lugares, pero que é un feito aínda non ben estudado, descoñecido polo momento. A falta doutros datos, cabe subliñar que as investigacións por estes inhóspitos recunchos da xeografía galega, permitíronlle a Bruno Rúa contabilizar mais dunha centena de petróglifos, acontecemento de especial relevancia si adscribimos, cronoculturalmente, a estatua-menhir á Idade do Bronce.

Como sempre, o contexto é determinante, ou polo menos pódenos dar pistas ao redor da pedrafita, non só o contexto arqueolóxico, senon  tamén o etnogŕafico. Efectivamente, Bruno Rúa recolleu unha cantas lendas sobre os "mouros", os nosos lexendarios "elfos". Onde hai mouros, sempre hai algo sustancial que contar: os mouros, seres máxico-míticos aportan contundentes relatos acerca das nosas atávicas costumes, da nosa diferente e propia idiosincrasia. 

Relata Bruno Rúa que unha veciña de Soutelo (que no ano 2015 acadaba a idade de 93 anos) contoulle que á beira da pedrafita abríase o chamado Pozo da Moura, un pozo que sempre estaba cheo de auga. Cando as mociñas ían coas vacas aos prados da Escaeira, unha Moura teimaba peitealas ao carón do Pozo. Ademais, como dicía antes, moi preto, casi ao carón,  ábrese o gran foxo do Castro dos Mouros, que foi feito por culpa dunha guerra moi antiga, de fai mais de mil anos, segundo o verídico relato da anciá.

Pedrafita estátua-menhir do Rebordiño.
Fotografía: Bruno Rúa

A todo isto, Rúa engade o relato dun vello pastor de Carraxo que lle contou que a  pedrafita, a pedra, era un home que se arriscou a sustraer a Trabe de Ouro que suxeita a bóveda que hai debaixo do Castro dos Mouros, e que o Rei Mouro o converteu, ante a gravidade do intento e polo tamaño desmán e descarada ousadía, en pedra, na pedrafita do Rebordiño.

Como sempre, estamos diante dun achádego polo cual nos indican que hai que ser cautos, suspender o xuizo... Pois ben, baixo a miña consideración, primeiro hai que protexer o achádego, catalogalo, defendelo e, a continuación, xa se procederá á cuestión da súa adscrición crono-cultural. Estamos en momentos en que hai que deixar atrás a mirada que nunca foi, a mirada que nunca mirou, esa é hoxe, ou debe ser, unha mirada atenta, avezada; unha mirada que posibilita que aparezan pedras chantadas ás que nunca antes se lles fixera caso, elementos que talvez non son megalíticos, pero que pola súa especial disposición merecen polo menos a protección das pezas etnográficas. Non podemos negar a realidade cada vez mais abondosa destes fitos vencellados a lendas, a castros, a mámoas, a camiños prehistóricos, a ermidas, a petróglifos  a lindes territoriais... Son monumentos na paisaxe que xa nunca mais pasarán indadvertidos, ignorados, vapuleados. Si non son pedrafitas megalíticas ou da Idade do Bronce ou castrexas, son polo menos esteos chantados pola man do home, claramente artificiais, e postos neses especiais lugares por algunha ignota razón que talvez nunca poderemos chegar a coñecer, pero si polo menos interpretar, admirar e contemplar.

ALGO QUE VER EN LAZA, A MAIORES

Desde logo, teño que comezar polo Entroido de Laza, probablemente un dos mais antigos de Galiza e de mais sona. O sinal de saída, o comenzo, é o día primeiro do ano, cando soan por vez primeira os cintos dos "chocos". Merece a pena baixo todos os puntos de vista.

Mirador de O Corno do Toro.
Foto: galiciamaxica.

Polo término municipal, si hai algo que destacar (que é moito, bo e bonito), recomendo a Igrexa de Santa María de Retorta, a Estación de Arte Rupestre das Pisadiñas e o Mirador de O Corno do Toro.

Estación de Arte Rupestre das Pisadiñas.
Foto: La Región.

Laza e a Terra de Verín-Monterrei non merecen só unha visita, senon moitas: sempre haberá algo que admirar, sempre haberá algo co que soñar.

Igrexa románico-gótica de Santa María de Retorta.
Foto: galiciamaxica

En Sigrás, o día dos mortos, das castañas, das cabazas...

Saúde, sorte e libros!!!!

ENLACES PARA SABER UN PETISCO MAIS

http://patrimoniogalego.net/index.php/73446/2015/04/pedrafita-de-rebordino/

http://patrimoniogalego.net/index.php/73446/

http://patrimoniogalego.net/index.php/73446/2015/04/pedrafita-de-rebordino/

https://www.lavozdegalicia.es/noticia/ourense/laza/2015/04/11/descubren-estatua-menhir-4000-anos-monte-laza/0003_201504O11C8991.htm

siotuga.xunta.gal/siotuga/documentos/urbanismo/LAZA/documents/26331CA013.PDF

https://catalogaciondepedrafitasdegalicia.blogspot.com/2014/03/estatuas-pedrafitas.html

https://terraeantiqvae.com/m/group/discussion?id=2043782%3ATopic%3A347755

https://gl.wikipedia.org/wiki/Pedrafita_de_Rebordi%C3%B1o

https://catalogaciondepedrafitasdegalicia.blogspot.com/2014/03/estatuas-pedrafitas.html

http://www.laza.es/images/contidoEstatico/turismo/DIPTICO-PISADINAS-2020(1).pdf

https://www.galiciamaxica.eu/galicia/ourense/comarca-de-verin/laza/mirador-de-o-corno-en-toro/

https://www.galiciamaxica.eu/galicia/ourense/iglesia-de-santa-maria-de-retorta/

https://www.laregion.es/articulo/monterrei/pisadinas/202103121028491012576.html